Pour le développement d’un agir professionnel inclusif, réflexif et collaboratif: effets sur les enseignants d’un dispositif hybride de formation au plurilinguisme et au pluriculturalisme en contexte grec

Abstract

This study falls within the fields of the didactic of languages and plurilingualism and teacher training/professionalization in the Greek context. It aims to measure the effects of a blended learning training program on the development of inclusive, reflective and collaborative professional practice. The programme was first designed for, tested with, and finally evaluated by teachers in both regular and reception classes in primary schools in Thessaloniki, Greece. The methodology chosen for this study is action research, and specifically collaborative action research, which brings researchers and practitioners together with the aim of guiding them towards co-construction of knowledge and reciprocal transformation. The intervention took place in the participants’ places of work, namely, in various public schools, so we also opted for an ethnographic approach to data collection. We first identified our participants’ practice, along with their representations of it, through preliminary interviews with teachers and observations of the classes and school environments in our study. This initial identification work led us to design, in a second phase, a blended learning training programme on plurilingualism and pluriculturalism. The latter was developed on the basis of an interaction between theory and practice in the field, while encouraging the creation of communities of practice within schools. The training was structured around four thematic axes: 1. plurilingual and pluricultural competence, 2. language autobiography, 3. reflective drawing, and 4. pluralistic approaches to languages and cultures. These themes were first studied independently and remotely by the participants through the Moodle platform. This period of self-study was followed by face-to-face exchanges. These exchanges were of two types: a. brief individual or paired interviews with the researcher, and b. classroom implementations executed by the researcher, either by herself or in collaboration with the teacher. At the end of the training programme, the teachers participated in final interviews, which allowed the programme to be assessed and its effects on the participants to be measured. The programme’s initial design evolved over the course of the research, primarily in response to constraints imposed by the demands of our participants’ daily work schedules. For this reason, it seemed appropriate, when the final interviews were complete, to carry out remote post-training sessions through the discussion forum in order to encourage exchanges at a distance which didn’t occur during the school year. To kick-start the online interaction, the post-training drew on field material—such as students' reflective drawings and autobiographies, extracts from focus group interviews with students and interviews with teachers. The results of the study revealed that the face-to-face exchanges encouraged reflection, changes in the way the participants perceived their own practice, and co-construction and appropriation of new knowledge. The experience of implementing the training in practice helped the participants to distance themselves from the pedagogical practices they had employed prior to the training. It also assisted in the consolidation of new knowledge and know-how. Finally, the post-training interactions on the forum encouraged inter alia the sharing of experiences and practices between colleagues working in different schools. The process as a whole gradually led to the development of an inclusive, reflective and collaborative professional practice for the participants in our research. This thesis concludes with proposing concrete avenues for future initial and/or continuous teacher training.

Η παρούσα μελέτη εντάσσεται στο πλαίσιο της διδακτικής των γλωσσών και της πολυγλωσσίας και της κατάρτισης/επαγγελματοποίησης των εκπαιδευτικών σε ελληνικό πλαίσιο. Σκοπός της είναι να αξιολογήσει τον αντίκτυπο ενός υβριδικού προγράμματος κατάρτισης ως προς την ανάπτυξη μιας συμπεριληπτικής, αναστοχαστικής και συνεργατικής επαγγελματικής δράσης και τεχνογνωσίας. Το συγκεκριμένο πρόγραμμα σχεδιάστηκε για εκπαιδευτικούς που εργάζονταν σε τάξεις τυπικής εκπαίδευσης αλλά και τάξεις υποδοχής δημοτικών σχολείων της Θεσσαλονίκης. Στη συνέχεια, δοκιμάστηκε σε αυτούς κι έπειτα αξιολογήθηκε από τους ίδιους. Η μεθοδολογία που επιλέχθηκε για την παρούσα μελέτη είναι η έρευνα-δράσης και ειδικότερα η συνεργατική έρευνα-δράσης, η οποία φέρνει σε επαφή ερευνητές και επαγγελματίες με στόχο να τους οδηγήσει σε μια συν-δημιουργία της γνώσης και έναν αμοιβαίο μετασχηματισμό. Δεδομένου ότι οι παρεμβάσεις πραγματοποιήθηκαν στους χώρους εργασίας των δασκάλων, δηλαδή στα σχολεία, επιλέχθηκε επίσης μια εθνογραφική προσέγγιση για τη συλλογή των δεδομένων. Μέσα από τις αρχικές συνεντεύξεις με δασκάλους, την παρατήρηση των τάξεων και του σχολικού περιβάλλοντος εντοπίστηκαν αρχικά οι αναπαραστάσεις και οι πραγματικές πρακτικές τους. Αυτή η αρχική αναγνωριστική έρευνα οδήγησε στον σχεδιασμό ενός υβριδικού προγράμματος κατάρτισης στην πολυγλωσσία στην πολυπολιτισμικότητα. Αυτό σχεδιάστηκε βασιζόμενο στην αλληλεπίδραση μεταξύ θεωρίας και πρακτικής στο πεδίο της έρευνας και προώθησε τη δημιουργία κοινοτήτων πρακτικής μέσα στα σχολεία. Τέσσερις θεματικές διαμόρφωσαν αυτή την επιμόρφωση: 1. η πολυγλωσσική και πολυπολιτισμική δεξιότητα, 2. η γλωσσική αυτοβιογραφία, 3. το αναστοχαστικό σχέδιο και 4. οι πλουραλιστικές προσεγγίσεις των γλωσσών και των πολιτισμών. Κάθε μια από αυτές τις θεματικές αποτελούσε, σε έναν πρώτο χρόνο, αντικείμενο αυτόνομης και εξ αποστάσεως μελέτης από τους εκπαιδευτικούς και έπειτα, σε έναν δεύτερο χρόνο, ακολουθούσαν τα δύο μέρη της δια ζώσης επιμόρφωσης: α. σύντομες ατομικές ή σε ζευγάρια συνεντεύξεις με την ερευνήτρια, β. εφαρμογές των εκπαιδευτικών στην τάξη σε συνεργασία ή μη με την ερευνήτρια. Στο τέλος της κατάρτισης οι εκπαιδευτικοί συμμετείχαν σε τελικές συνεντεύξεις, οι οποίες επέτρεψαν τόσο την αξιολόγηση του προγράμματος όσο και την αναγνώριση των επιδράσεών του σε αυτούς. Ο αρχικός σχεδιασμός της κατάρτισης εξελίχθηκε κατά τη διάρκεια της έρευνας, ιδίως λόγω των περιορισμών που σχετίζονται με το καθημερινό εργασιακό πλαίσιο των εκπαιδευτικών. Για τον λόγο αυτό, φάνηκε σκόπιμο να πραγματοποιηθεί -μετά τις τελικές συνεντεύξεις- μια αναστοχαστική επιμόρφωση (post-formation) στο φόρουμ συζήτησης της πλατφόρμας, προκειμένου να ενθαρρυνθούν οι εξ αποστάσεως ανταλλαγές που δεν μπόρεσαν να πραγματοποιηθούν κατά τη διάρκεια του σχολικού έτους. Αυτή η αναστοχαστική επιμόρφωση βασίστηκε σε υλικό που συγκεντρώθηκε από το πεδίο, το οποίο βοήθησε στην εκκίνηση των διαδικτυακών αλληλεπιδράσεων, όπως τα αναστοχαστικά σχέδια και οι αυτοβιογραφίες των μαθητών, τα αποσπάσματα από τις ομαδικές συνεντεύξεις με τους μαθητές και οι συνεντεύξεις με τους εκπαιδευτικούς. Τα αποτελέσματα αυτής της μελέτης αποκάλυψαν ότι οι δια ζώσης αλληλεπιδράσεις ενθάρρυναν τον προβληματισμό, την εξέλιξη των αναπαραστάσεων, τη συν-κατασκευή και την οικειοποίηση των νέων γνώσεων. Επιπλέον, η πρακτική εφαρμογή από την πλευρά της συνέβαλε στην αποστασιοποίηση από τις παιδαγωγικές πρακτικές που χρησιμοποιούνταν πριν από την κατάρτιση και στην εδραίωση νέων γνώσεων και τεχνογνωσίας. Τέλος, οι αλληλεπιδράσεις στο φόρουμ κατά την αναστοχαστική επιμόρφωση ενθάρρυναν, μεταξύ άλλων, την ανταλλαγή εμπειριών και πρακτικών μεταξύ συναδέλφων που εργάζονται σε διαφορετικά σχολεία. Η όλη διαδικασία οδήγησε σταδιακά στην ανάπτυξη μιας συμπεριληπτικής, αναστοχαστικής και συνεργατικής επαγγελματικής δραστηριότητας και τεχνογνωσίας στο κοινό της έρευνάς μας. Η παρούσα διατριβή ολοκληρώνεται με μια πρόταση συγκεκριμένων κατευθύνσεων για πιθανή μελλοντική προπτυχιακή ή/και δια βίου επιμόρφωση.

La présente étude s’inscrit dans les champs de la didactique des langues et du plurilinguisme et de la formation/professionnalisation des enseignants en contexte grec. Elle vise à mesurer les effets d’un dispositif de formation hybride sur le développement d’un agir professionnel inclusif, réflexif et collaboratif. Ce dispositif a été d’abord conçu pour un public d’enseignants exerçant dans des classes ordinaires et d’accueil des écoles primaires de Thessalonique, puis expérimenté auprès de ce même public et, enfin, évalué par celui-ci. La méthodologie choisie pour la présente étude est celle de la recherche-action, et notamment de la recherche-action collaborative qui réunit à la fois les chercheurs et les praticiens dans le but de les conduire vers une co-construction des savoirs et une transformation réciproque. Partant du fait que nous sommes intervenue sur les lieux de travail du public retenu, à savoir les écoles, nous avons également opté pour une approche ethnographique de recueil de données. À travers les entretiens liminaires réalisés auprès des enseignants, les observations des classes et des environnements scolaires de notre étude, nous avons, dans un premier temps, identifié les représentations et les pratiques effectives de notre public. Ce travail de repérage initial nous a conduit à concevoir un dispositif hybride de formation au plurilinguisme et pluriculturalisme. Ce dernier a été élaboré à partir d’une mise en interaction entre la théorie et la pratique sur le terrain tout en favorisant la création de communautés de pratique au sein des écoles. Quatre thématiques ont structuré cette formation : 1. la compétence plurilingue et pluriculturelle, 2. l’autobiographie langagière, 3. le dessin réflexif et 4. les approches plurielles des langues et des cultures. Chacune de ces thématiques faisait, dans un premier temps, l’objet d’une étude en autonomie et à distance par les enseignants, puis dans un second temps, elle était suivie d’échanges en présentiel de deux ordres : a. des brefs entretiens individuels ou en binôme avec la chercheuse ; b. des mises en application en classe en co-animation. Au terme de cette formation, les enseignants ont participé à des entretiens finaux qui ont permis à la fois d’évaluer le dispositif et de mesurer ses effets sur eux. La conception initiale de la formation a évolué au fil de la recherche, notamment à cause des contraintes en lien avec le contexte de travail quotidien de notre public. De ce fait, il nous a semblé opportun de réaliser – à l’issue des entretiens finaux – une post-formation sur le forum de discussion de la plateforme afin de favoriser les échanges à distance qui n’auraient pas pu être réalisés lors de l’année scolaire. Cette post-formation s’est appuyée sur des éléments tirés du terrain, qui ont permis de faire démarrer les interactions en ligne, tels que les dessins réflexifs et les autobiographies des élèves, des extraits d’entretiens de groupe focalisé avec les élèves et des entretiens avec les enseignants. Les résultats de cette étude ont révélé que les échanges en présentiel ont favorisé la réflexion, l’évolution des représentations, la co-construction et l’appropriation de nouvelles connaissances. La mise en pratique a, quant à elle, contribué à une prise de distance vis-à-vis des pratiques pédagogiques en œuvre avant la formation et à la consolidation de nouveaux savoirs et savoir-faire. Enfin, les interactions sur le forum pendant la post-formation ont favorisé, entre autres, le partage d’expériences et de pratiques entre collègues exerçant dans différentes écoles. L’ensemble du processus mis en place a conduit progressivement au développement d’un agir professionnel inclusif, réflexif et collaboratif auprès du public de notre recherche. Cette thèse se clôt sur une proposition de pistes concrètes pour d’éventuelles futures formations initiales et/ou continues.