Οι έμφυλες αναπαραστάσεις στα μαθήματα της Γλώσσας και της Μελέτης Περιβάλλοντος των δύο πρώτων τάξεων του Δημοτικού: σχολικά εγχειρίδια, απόψεις και πρακτικές των εκπαιδευτικών

Abstract

School textbooks have an impact on the formation of the individual's personality and gender identity, as their content is premised on the dominant ideology of society, reflecting existing perceptions of gender roles, but also of various broader aspects of social reality. Thus, the discourses of school textbooks are an important tool that shapes students' identities, affecting the construction of identities through the association of specific behaviors with one of the two genders. In this context, the main aim of this research was to examine gender representations in the textbooks of language and natural sciences courses of the first two grades of elementary school, which are taught from the school year 2006-2007. In addition, the aim of this study was to examine the way teachers themselves address the gender representations through the practices they adopt, but also to disclose their views on the gender roles. Thus, according to the abovementioned aims, the research approach of Content Analysis was initially applied, through which, on the basis of an extensive number of analysis categories included, the gender representations were investigated in the language and natural textbooks of the first two grades of elementary school. Then, in a corpus of texts from the language textbooks of these two grades, a parallel investigation of gender representations was carried out, through a Critical Discourse Analysis, in order to thoroughly address the possible gender references and unveil the ideology that produces them. Then, an observation was made to primary school teachers, in order to examine the practices they adopt in their teaching regarding gender representations in language textbooks. Finally, individual semi-structured interviews were conducted to the same teachers, through which their views on both genders were explored, as well as on how they are represented in school textbooks. The research procedure revealed a clear reproduction of the traditional gender representations in the textbooks of language and natural courses of the first two grades of elementary school. More specifically, on the one hand, men are projected with intense activity mainly in the public sphere of action, where they are presented in actions through mainly material processes. On the other hand, women appear less active, as they are presented through mental or relational processes. In addition, although the teachers expressed their willingness to act to the direction of mitigating traditional gender representations regardless of their gender, the educational practices they used to address gender representations are not in line with their views on same subject. In particular, they are not able to identify traditional gender representations of textbooks in their teaching and to address them in an equal way, even though they believe otherwise, revealing a difference between the way they address the two genders in school textbooks and the views they express on their educational practices.

Τα σχολικά εγχειρίδια επιδρούν στη διαμόρφωση της προσωπικότητας του ατόμου και της ταυτότητας του φύλου του, αφού το περιεχόμενό τους βασίζεται στην κυρίαρχη ιδεολογία της κοινωνίας, αντανακλώντας τις υπάρχουσες αντιλήψεις για τους ρόλους των φύλων, αλλά και για ποικίλες ευρύτερες πτυχές της κοινωνικής πραγματικότητας. Έτσι, οι λόγοι (discourses) των σχολικών εγχειριδίων είναι ένα σημαντικό μέσο που επιδρά στη διαμόρφωση των ταυτοτήτων των μαθητών, επιδρώντας στην κατασκευή των έμφυλων ταυτοτήτων μέσα από τη σύνδεση συγκεκριμένων συμπεριφορών με κάποιο από τα δύο φύλα. Στο πλαίσιο αυτό, η παρούσα έρευνα είχε ως βασικό σκοπό την εξέταση των αναπαραστάσεων των δύο φύλων στα εγχειρίδια Γλώσσας και Μελέτης Περιβάλλοντος της Α΄ και της Β΄ δημοτικού, που διδάσκονται από το σχολικό έτος 2006-2007. Επιπρόσθετα, σκοπός της παρούσας μελέτης ήταν να εξεταστεί ο τρόπος που οι ίδιοι οι εκπαιδευτικοί προσεγγίζουν τις αναπαραστάσεις των δύο φύλων μέσα από τις πρακτικές που ακολουθούν, αλλά και να αναδειχθούν οι απόψεις τους για τους ρόλους των δύο φύλων. Έτσι, σύμφωνα με την παραπάνω στοχοθεσία, αρχικά εφαρμόστηκε η ερευνητική προσέγγιση της Ανάλυσης Περιεχομένου, όπου μέσα από έναν εκτενή αριθμό κατηγοριών ανάλυσης που περιλήφθηκαν, διερευνήθηκαν οι έμφυλες αναπαραστάσεις στα εγχειρίδια Γλώσσας και Μελέτης Περιβάλλοντος της Α΄ και Β΄ δημοτικού. Ακολούθως, σε ένα σώμα γλωσσικών κειμένων των εγχειριδίων Γλώσσας των δύο αυτών τάξεων, πραγματοποιήθηκε μία παράλληλη διερεύνηση των έμφυλων αναπαραστάσεων, μέσα από την προσέγγιση της Κριτικής Ανάλυσης Λόγου (Critical Discourse Analysis), προκειμένου να προσεγγιστούν ολόπλευρα οι πιθανές έμφυλες αναφορές και να αναδειχθεί η ιδεολογία που τις δομεί και τις παράγει. Στη συνέχεια, πραγματοποιήθηκε παρατήρηση σε εκπαιδευτικούς της Α΄ δημοτικού, προκειμένου να εξεταστούν οι πρακτικές που ακολουθούν κατά τη διδασκαλία τους αναφορικά με τις έμφυλες αναπαραστάσεις στα γλωσσικά εγχειρίδια. Τέλος, στους ίδιους/ες συμμετέχοντες/ουσες εκπαιδευτικούς πραγματοποιήθηκαν ατομικές ημιδομημένες συνεντεύξεις, μέσα από τις οποίες διερευνήθηκαν οι απόψεις τους για τα δύο φύλα, αλλά και για τον τρόπο αναπαράστασής τους στα σχολικά εγχειρίδια. Από την ερευνητική διαδικασία διαπιστώθηκε μία σαφής αναπαραγωγή των παραδοσιακών έμφυλων αναπαραστάσεων στα εγχειρίδια Γλώσσας και Μελέτης Περιβάλλοντος της Α΄ και Β΄ δημοτικού. Πιο συγκεκριμένα, από τη μία οι άνδρες προβάλλονται με έντονη δραστηριοποίηση κυρίως στο δημόσιο πεδίο δράσης, όπου παρουσιάζονται σε ενέργειες μέσα από υλικές κυρίως διαδικασίες. Στον αντίποδα, οι γυναίκες δείχνουν λιγότερο δραστήριες, αφού παρουσιάζονται μέσα από νοητικές ή συσχετιστικές διαδικασίες. Επιπρόσθετα, οι συμμετέχοντες/ουσες εκπαιδευτικοί, αν και φάνηκαν πρόθυμοι/ες να δράσουν στην κατεύθυνση της άμβλυνσης των παραδοσιακών έμφυλων αναπαραστάσεων ανεξάρτητα από το φύλο τους, οι εκπαιδευτικές πρακτικές στις οποίες προβαίνουν για να προσεγγίσουν τις έμφυλες αναπαραστάσεις δεν συνάδουν με τις απόψεις τους για το ίδιο θέμα. Ειδικότερα, αδυνατούν κατά τη διδασκαλία τους να εντοπίσουν τις παραδοσιακές έμφυλες αναπαραστάσεις των εγχειριδίων και να τις προσεγγίσουν με έναν ισότιμο τρόπο, παρόλο που πιστεύουν το αντίθετο, φανερώνοντας μία διάσταση μεταξύ του τρόπου που προσεγγίζουν τα δύο φύλα μέσα στα σχολικά εγχειρίδια και των απόψεων που εκφράζουν για τις εκπαιδευτικές τους πρακτικές.