Σχολική βία: διερεύνηση των χαρακτηριστικών του θύτη και του θύματος, ο ρόλος της σχολικής κοινότητας και της οικογένειας στην αντιμετώπιση και την πρόληψη του φαινομένου

Abstract

The present doctoral thesis investigated individual, familial, and school factors affecting students’ bullying behaviour and victimisation, with the aim to suggest a psychological profile of Bullies, Victims and Bystanders of violent incidents at schools. The study was conducted in three (3) phases (1st Phase: Pilot, 2nd Phase: Exploratory and 3rd Phase: Confirmatory). 2076 middle-school students (gymnasium) students attending various randomly selected schools in the prefecture of Achaia (Region of Western Greece) participated in the study. The students completed a battery of scales (measurement tools used at the final phase included 186 questions which were divided into 16 adapted scales) exploring the role students adopt at school bullying incidents, their personality characteristics, family and school experiences. Psychometric analyses confirmed the reliability and the the construct validity of the scales. Further statistical analyses indicated that Bullies: (1) rationally choose to be aggressive, (2) have a positive attitude towards violence, (3) seem to be nervous, (4) lack prosocial skills, (5) experience family arguments (6) have no academic interest, and (7) seem to lack authority at home. Therefore, they choose to adopt a violent, dominant role at school. With regards to the Victims, analyses revealed: (1) low self-esteem, (2) self-perceived anxiety and (3) fear of punishment. They also reported (4) no support from classmates, (5) bad experiences with teachers and presented themselves as experiencing (6) indifference (low expectations) from their parents (7) and family conflicts. Finally, Bystanders: (1) adopted participating roles (bully or victim), (2) identified negative school climate, while exhibiting (3) high levels of generalized self-efficacy and (4) conflict resolution strategies. Confirmatory Factor Analyses were employed to test various structural equation models separately for Bullies, Victims, and Bystanders. Results showed high fit indices and confirmed positive and negative significant associations between personal, family, school factors and bullying behaviour, victimization and observation of school violence. Further, the analyses highlighted different types of bullying such as: the ‘Physical - Pure Bully’, the ‘Verbal Bully’, the ‘Relational Bully’ and the ‘Vandal’. According to students’ self-reports, bullies employed a Machiavellian strategy for dealing with peers and attempt to dominate in their interpersonal relations, as their behaviour yielded valued outcomes (Andreou, 2004. Bandura, 1986). Furthermore, students’ relationships with parents and teachers seemed to affect their stance towards violence (Swearer et al., 2010). As a consequence, intervention and prevention programs should not deal with bullies or victims without taking into account the environment they live in. It is important to explore students’ significant characteristics based on an ecological approach (Bronfenbrenner, 1979). A multi-level planning could focus on the collaboration within family, school, peer and social networks, with which students interact. Multiple program evaluations make it clear that an effective intervention requires cooperation and reinforcement of all members of the school community, raising parents’ awareness, and trainings focusing on the development of communication skills, critical reflection, empathetic understanding, social awareness, and acceptance of diversity in order to reform the school climate (Mishna, 2008. Rigby, 2011. Triliva et al., 2012).

H παρούσα διδακτορική διατριβή διερεύνησε προσωπικούς, οικογενειακούς και σχολικούς παράγοντες που επιδρούν στην επιθετική συμπεριφορά και στη θυματοποίηση των μαθητών, με σκοπό να προτείνει τη διαμόρφωση ενός ψυχολογικού προφίλ για τον Θύτη, το Θύμα και τον Παρατηρητή περιστατικών ενδοσχολικής βίας. Η έρευνα διεξήχθη σε τρεις (3) φάσεις (Α΄ Φάση: Πιλοτική, Β΄ Φάση: Διερευνητική και Γ΄ Φάση: Επιβεβαιωτική) και συμμετείχαν συνολικά 2076 μαθητές τυχαία επιλεγμένων Γυμνασίων του νομού Αχαΐας. Οι μαθητές συμπλήρωσαν συστοιχία κλιμάκων (τα τελικά εργαλεία μέτρησης περιλαμβάνουν 186 ερωτήσεις που διαχωρίζονταν σε 16 διασκευασμένες κλίμακες) που αφορούσε στο ρόλο που υιοθετούν οι μαθητές σε περιστατικά εκφοβισμού, στοιχεία της προσωπικότητας τους, τις οικογενειακές και σχολικές τους εμπειρίες. Η ψυχομετρική ανάλυση έδειξε πως οι κλίμακες που χρησιμοποιήθηκαν στην έρευνα είχαν αξιοπιστία και εγκυρότητα εννοιολογικής κατασκευής. Η στατιστική ανάλυση έδειξε πως οι Θύτες επιλέγουν: (1) ορθολογιστικά να είναι βίαιοι, (2) να έχουν θετική στάση απέναντι στη βία, (3) είναι ευερέθιστοι, (4) στερούνται φιλοκοινωνικών δεξιοτήτων, (5) βιώνουν συγκρούσεις στο οικογενειακό τους πλαίσιο, (6) χάνουν το ενδιαφέρον τους για τα μαθήματα και, (7) ενώ νιώθουν ότι απειλούνται στο σπίτι, υιοθετούν το ρόλο του δυνατού στο σχολείο. Από την άλλη πλευρά, οι αναλύσεις έδειξαν πως οι μαθητές Θύματα είναι έφηβοι που χαρακτηρίζονται από: (1) χαμηλή αυτοεκτίμηση, (2) άγχος-νευρικότητα και (3) φόβο τιμωρίας. Επίσης, νιώθουν πως: (4) δεν έχουν στήριξη από τους συμμαθητές τους, (5) βιώνουν άσχημες συμπεριφορές από τους εκπαιδευτικούς τους, (6) βιώνουν την αδιαφορία των γονέων και (7) ένα συγκρουσιακό κλίμα στο σπίτι. Οι Παρατηρητές: (1) υιοθετούν συμμετοχικούς ρόλους Θύτη και Θύματος, (2) επισημαίνουν το άσχημο σχολικό κλίμα, (3) δηλώνουν υψηλά επίπεδα αυτοαποτελεσματικότητας και (4) δεξιότητες επίλυσης συγκρούσεων. Στο πλαίσιο της επιβεβαιωτικής παραγοντικής ανάλυσης ελέγχθηκαν ξεχωριστά Μοντέλα Δομικών Εξισώσεων για τον Θύτη, το Θύμα και τον Παρατηρητή, με τους δείκτες προσαρμογής τους να είναι πολύ υψηλοί, ενώ επιβεβαιώθηκαν στατιστικά σημαντικές θετικές και αρνητικές επιδράσεις ανάμεσα σε προσωπικούς, οικογενειακούς και σχολικούς παράγοντες και στη βίαιη συμπεριφορά στο σχολείο, στη θυματοποίηση και στη παρατήρηση βίας. Ακόμα, αναδείχτηκαν διαφορετικοί τύποι θυτών και πιο συγκεκριμένα: ο ‘Θύτης Σωματικών Επιθέσεων’, ο ‘Θύτης Λεκτικών Επιθέσεων’, ο ‘Θύτης Έμμεσων Επιθέσεων’ και ο ‘Θύτης - Βανδαλιστής’. Από τις αυτοαναφορές των μαθητών προκύπτει ότι η στάση των θυτών επηρεάζεται από μια μακιαβελλική τάση να κυριαρχήσουν στις διαπροσωπικές τους σχέσεις, καθώς ωφελούνται από τις ενέργειες τους (Andreou, 2004. Bandura, 1986). Επιπρόσθετα, οι σχέσεις μεταξύ μαθητών, γονέων και εκπαιδευτικών επιδρούν στις στάσεις των ίδιων των μαθητών απέναντι στη βία (Swearer et al., 2010). Συνεπώς, τα διάφορα προγράμματα παρέμβασης και πρόληψης της ενδοσχολικής βίας δεν μπορούν να αντιμετωπίσουν θύτες και θύματα αποκομμένα από το περιβάλλον μέσα στο οποίο ζουν, αλλά να διερευνήσουν τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τους μέσα από μία οικολογική προσέγγιση (Bronfenbrenner,1979). Απαιτείται ένας πολύ-επίπεδος σχεδιασμός σε συνεργασία με τα οικογενειακά, σχολικά, φιλικά, κοινωνικά δίκτυα στα οποία κινούνται και με τα οποία αλληλεπιδρούν οι μαθητές. Οι πολλαπλές αξιολογήσεις των προγραμμάτων καθιστούν σαφές ότι μια αποτελεσματική παρέμβαση προϋποθέτει συνεργασία και ενδυνάμωση όλων των μελών της σχολικής κοινότητας, ευαισθητοποίηση των γονέων, καλλιέργεια δεξιοτήτων επικοινωνίας, κριτικού αναστοχασμού, ενσυναισθητικής κατανόησης, κοινωνικής ευαισθησίας και αποδοχής της διαφορετικότητας με στόχο την αναμόρφωση του σχολικού κλίματος (Mishna, 2008. Rigby, 2011. Τριλίβα και συν., 2012).