Το λεξιλόγιο της φύσεως στις στερεότυπες εκφράσεις και στους ιδιωματισμούς: σημασιολογική ανάλυση και εφαρμογή στη διδασκαλία της νέας ελληνικής ως ξένης γλώσσας

Abstract

The subject of dissertation is the semantic analysis of stereotypes and idioms, within the semantic field of nature, and the practical use of the relative conclusions in teaching Modern Greek as a second / foreign language. This topic will be dealt with in two parts, the theoretical and the analytical, which are supplemented by a didactic addendum and accompanied by a linguistic corpus, which is divided into two appendixes. This specific structure was chosen in order to allow for the combination of the theoretical aspect with the pragmatic situation involving the language. A. Theoretical part involves the treatment of non-literal phrases of nature in two levels: i) the conceptual – schematic level, in which the phrases are cognitively founded, and ii) the level of linguistic performance, in which the idiomatic nature and function of phrases is explored. In each level the following theoretical principles can be detected:I. Conceptual – schematic level:•As opposed to the emphasis in various semantic features and in communicational functioning of metaphoric device, given by previous approaches, this dissertation focuses on the cognitive dimension of metaphor, namely its role in shaping human thought and concept reproduction.•The phrases are dealt with as linguistic expressions of subject conceptual metaphors and metonymies and as a consequence, they are considered cognitively necessary units, whichever way they are used.•A distinction is made between metaphoric and metonymic schemes of thought and their specific features.•The basic types of the interaction between metaphor and metonymy at conceptual - schematic level (metonymically based metaphor, metonymy in metaphor, metaphor in metonymy and demetonymization of unit in metaphorical context) are presented and analysed.•A conceptual continuum from metonymy to metaphor is suggested, with the main form of, as far as the phrases of nature are concerned, metonymically based metaphorical hierarchies.•Lastly, the sporadic use of the specific theoretical framework of conceptual integration is suggested, which could be paramount in analyzing the most complex and difficult to interpret phrases.II. Level of linguistic performance.•Idioms are forming complex mechanisms, firstly with a conceptual character and then with a linguistic one, and directly dependent on subject schemes.•In language idioms do not compose a homogeneous class of elements and their meaning is almost always composite. •Their main characteristics are defined by the factors of circularity, aptness, syntactic productivity, but mainly by semantic analysability and transparency.•The social and cultural framework play a particular role in their use and meaning.•Finally, a conceptual continuum between the various degrees of idiomaticity is suggested, from non-analysable / frozen and opaque to obviously analysable, transparent and semantically productive units. B. In the analytical part, attention is mainly focused on the linguistic material, namely the phrases of nature. Firstly, references are made to the principles of the building up of the linguistic corpus (phraseological structure and frozeness, completeness, intralinguistic context and the conceptual-cognitive dimension) and, secondly, a categorisation of the material is suggested in order to facilitate the analysis. More specifically, the linguistic units are divided into two broad categories: a) literal stereotypes and b) non-literal stereotypes or idiomatic phrases. These are more interesting from the perspective of quantity and variety. Thus, they are specifically categorized firstly based on internal features of analysability and transparency in structure and formulation of every phrase (analysable, transparent, semi-transparent and non-transparent, image-shaping transparent, compound and non-transparent, semi- analysable semi-transparent and non-transparent and elementary analysable semi-transparent and non-transparent idioms) and secondly, based on the external criterion, depending on their form and use in speech (e.g. stereotypical metaphors and stereotypical metonymies, proverbs and quotes, hyperboles and emphatic phrases, ironies, addresses, wishes or imprecations).Following the categorization, a conceptual elaboration of literal stereotypes and idiomatic phrases of nature, as they appear in relevant semantic field, is suggested. Due to the vastness of the material, the field is divided into two parts (the elements of natural world and plants, their parts and species). These parts consist of semantic conceptual domains (eg. light, darkness, earth etc.), which directly correspond to extralinguistic reality. In each one of these domains, abstract conceptual metaphors and metonymies and the corresponding hierarchies (if they exist) are pointed out, using the specific phrases as examples. In this way, the representative for each domain conceptual mapping is shaped. In view of all of the above patterns, an overview of the neohellenic system of non literal meanings in the semantic field of nature is formed.Aw far as the general findings are concerned, the data of the analysis depict that in Modern Greek broad systems of non-literal schemas and meanings are formed and used. These can be characterized as metonymic (the system of specification or generalisation of central notion, the expression of time, space, sense and being), mixed (the system of quantity and the system of activity) and purely metaphoric (the system of perception and knowledge, evaluation, feelings, actions, conduct, circumstance, situation and property). These systems produce a vast number of linguistic expressions, which i) are distinguished by the conventional tendencies for vocabulary elements (positive, neutral and negative focus) and ii) cover numerous and important domains of extralinguistic reality and human life. As a result, the final conclusion is that stereotypes and idioms of nature are not scattered linguistic material, but they are formed and used on the basis of abstract, non-literal structure of human (and neohellenic) perceptual system. C. However, the practical exploitation of the theoretical principles and cognitive analysis of the phrases in the field of teaching Modern Greek as a second / foreign language remains an open issue. This dissertation offers preliminary thoughts that describe this issue in the didactic addendum. The problem is dealt merely by the attempt to justify the necessity of teaching stereotypes and idioms from cognitive and educational aspect. As a result, a new proposal for teaching, which aims at the general developing of figurative competence for the students learning Modern Greek as second / foreign language, is suggested. This dissertation ends with the realization of the above proposal by giving three didactic implementations in the form of three lesson plans.

Αντικείμενο της διατριβής είναι η σημασιολογική ανάλυση των στερεοτύπων και των ιδιωματισμών, εντός του ιδιαίτερου σημασιολογικού πεδίου της φύσεως, και δευτερευόντως η αξιοποίηση των σχετικών συμπερασμάτων στη διδακτική της Νέας Ελληνικής ως δεύτερης / ξένης γλώσσας. Η πραγμάτευση του θέματος διαιρείται σε δύο μέρη, το θεωρητικό και το αναλυτικό, τα οποία συμπληρώνονται από ένα διδακτικό επίμετρο και συνοδεύονται από συλλογή γλωσσικού υλικού, εννοιολογικά κατηγοριοποιημένου σε δύο παραρτήματα (αναλυτική – συγκεντρωτική κατηγοριοποίηση). Η συγκεκριμένη δομή επιτρέπει να συνδυαστούν οι θεωρητικές απόψεις με τα δεδομένα της γλωσσικής πραγματικότητας. Α. Στο θεωρητικό μέρος οι μη κυριολεκτικές εκφράσεις του πεδίου της φύσεως εξετάζονται σε δύο επίπεδα: i) στο εννοιολογικό – σχηματικό επίπεδο, όπου συζητείται η γνωστική βάση τους, και ii) στο επίπεδο της γλωσσικής πλήρωσης, όπου ερευνάται η ιδιωματική φύση και λειτουργία τους. Οι βασικές θεωρητικές αρχές κάθε επιπέδου είναι οι ακόλουθες: Ι. Εννοιολογικό – σχηματικό επίπεδο:•Απέναντι στις κατά καιρούς εκπεφρασμένες απόψεις περί μεταφοράς, οι οποίες δίνουν έμφαση στα σημασιολογικά γνωρίσματα και την επικοινωνιακή λειτουργία του φαινομένου, η παρούσα εργασία εστιάζει στη γνωστική του διάσταση, δηλαδή στον ρόλο του ως παράγοντα διαμόρφωσης της ανθρώπινης σκέψης και πολλαπλασιασμού των εννοιών. •Οι φράσεις αντιμετωπίζονται ως γλωσσική απόδοση των υποκείμενων εννοιολογικών μεταφορικών και εννοιολογικών μετωνυμικών σχημάτων και κατά συνέπεια κρίνονται ως γνωστικά απαραίτητες δομές, πέρα από την όποια διάσταση επιλογής στην κατά περίπτωση χρήση τους. •Παράλληλα, γίνεται διάκριση ανάμεσα στα μεταφορικά και τα μετωνυμικά σχήματα της σκέψης και στα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τους. •Επιπροσθέτως, έμφαση δίνεται και στους βασικούς τύπους αλληλεπίδρασης μεταφοράς και μετωνυμίας (τέσσερα σύνθετα σχήματα: μετωνυμικής βάσης μεταφορά, μετωνυμία μέσα στη μεταφορά, μεταφορά μέσα στη μετωνυμία και από-μετωνυμικοποίηση της έκφρασης σε μεταφορικό περικείμενο). •Διαπιστώνεται η ύπαρξη ενός εννοιολογικού συνεχούς από τη μετωνυμία προς τη μεταφορά, που εκφέρεται, στην περίπτωση των φράσεων της φύσεως, κυρίως με τη μορφή ιεραρχιών μεταφορικών σχημάτων με μετωνυμική βάση. •Τέλος, για τις πιο περίπλοκες και δυσερμήνευτες από τις φράσεις, προτείνεται η χρήση του θεωρητικού πλαισίου της εννοιολογικής συγχώνευσης, διότι αυτό μπορεί να ερμηνεύσει επαρκώς την εμφάνιση ενός νοητικού αποτελέσματος που υπερβαίνει τα όρια των νοητικών διαστημάτων που το παρήγαγαν. ΙΙ. Επίπεδο της γλωσσικής πλήρωσης, •Οι ιδιωματισμοί αποτελούν περίπλοκους μηχανισμούς, με χαρακτήρα πρώτα εννοιολογικό και μετά γλωσσικό και άμεση εξάρτηση από τα υποκείμενα σχήματα. •Στον λόγο δεν απαρτίζουν ομοιογενή τάξη στοιχείων και η σημασία τους είναι σχεδόν πάντα συνθετική. •Η φύση και η λειτουργία τους καθορίζεται από τους παράγοντες της συνθετότητας, της κυκλοφορίας, της καταλληλότητας, της (σημασιολογικής) παραγωγικότητας, και κυρίως της σημασιολογικής αναλυσιμότητας και διαφάνειας / εννοιολογικής προσβασιμότητας.•Ιδιαίτερο ρόλο διαδραματίζει το κοινωνικό και πολιτισμικό πλαίσιο χρήσης τους. •Τελικά, η ιδιωματικότητα των φράσεων εμφανίζεται με τη μορφή συνεχούς, κινούμενη από τις τελείως λεξικοποιημένες, μη αναλύσιμες και αδιαφανείς δομές ως τις εμφανώς αναλύσιμες, διαφανείς και παραγωγικές σημασιολογικά φράσεις. Τα στοιχεία αυτά χρησιμεύουν ως άξονες για την κατηγοριοποίηση και ανάλυση των φράσεων στο αναλυτικό μέρος της διατριβής. Β. Στο αναλυτικό μέρος η προσοχή εστιάζεται στο γλωσσικό υλικό αυτό καθαυτό, δηλαδή στις φράσεις της φύσεως. Αρχικά γίνεται αναφορά στα κριτήρια συγκρότησης του σχετικού corpus (φραστική δομή και παγίωση, πληρότητα, ενδογλωσσικό περιβάλλον και εννοιολογική – γνωστική διάσταση) και στη συνέχεια επιχειρείται κατηγοριοποίηση του υλικού προς διευκόλυνση της ανάλυσης .Οι φράσεις της φύσεως διαιρούνται κατ’ αρχάς σε δύο εκτενέστατες κατηγορίες: στα κυριολεκτικά στερεότυπα (επιρρηματικές προσδιοριστικές εκφράσεις, χαρακτηρισμοί και προσδιορισμοί κάθε είδους, περιγραφικές, πολιτισμικές, κοινωνικές και επιστημονικές φράσεις και περιφράσεις) και στα μη κυριολεκτικά στερεότυπα ή ιδιωματικές εκφράσεις. Αυτές ενδιαφέρουν περισσότερο από την άποψη του πλήθους και της ποικιλίας, γι’ αυτό και ταξινομούνται ειδικότερα, με βάση πρώτα τους εσωτερικούς παράγοντες της αναλυσιμότητας και της διαφάνειας στη δομή και τη συγκρότηση κάθε έκφρασης (αναλύσιμοι διαφανείς, ημιδιαφανείς και αδιαφανείς, εικονοποιητικοί διαφανείς, σύνθετοι και αδιαφανείς, μερικώς αναλύσιμοι ημιδιαφανείς και αδιαφανείς και στοιχειωδώς αναλύσιμοι ημιδιαφανείς και αδιαφανείς ιδιωματισμοί) και στη συνέχεια με βάση το εξωτερικό, ειδολογικό κριτήριο, ανάλογα δηλαδή με τη μορφή και τη χρήση τους στον λόγο (π.χ. στερεότυπες μεταφορές και μετωνυμίες, παροιμίες και γνωμικά, υπερβολικές και εμφατικές εκφράσεις, ειρωνικές δομές, προσφωνήσεις, ευχές ή αρές κ.ά.). Μετά την κατηγοριοποίηση, ακολουθεί η εννοιολογική επεξεργασία των κυριολεκτικών στερεοτύπων και των ιδιωματικών εκφράσεων της φύσεως, όπως εμφανίζονται στο εσωτερικό του αντίστοιχου πεδίου. Λόγω της ευρύτητας του υλικού, το πεδίο διαιρείται σε δύο μεγάλα μέρη (τα στοιχεία του φυσικού κόσμου και τα φυτά, τα μέρη και τα είδη τους) που αποτελούνται από επιμέρους εννοιολογικούς τομείς (π.χ. φως, σκοτάδι, γη, νερό, καύση, κ.ά.), ευθέως ανταποκρινόμενους προς την εξωγλωσσική πραγματικότητα. Στον καθένα από αυτούς εντοπίζονται τα αφηρημένα εννοιολογικά μεταφορικά ή / και μετωνυμικά σχήματα και οι αντίστοιχες ιεραρχίες (αν υπάρχουν), με βάση τις συγκεκριμένες εκφράσεις, οι οποίες λειτουργούν ως παραδείγματα, και έτσι σχηματίζεται το αντιπροσωπευτικό για τον τομέα εννοιολογικό σχεδίασμα. Με την παρουσίαση όλων αυτών των σχεδιασμάτων διαμορφώνεται η συνολική εικόνα του νεοελληνικού συστήματος των μη κυριολεκτικών σημασιών στο πεδίο της φύσεως. Τα γενικά πορίσματα και το τελικό εξαγόμενο της παρουσίασης αυτής εκτίθενται στα συμπεράσματα της διατριβής. Συγκεκριμένα, τα στοιχεία της ανάλυσης υποδεικνύουν ότι στη Νέα Ελληνική σχηματίζονται και λειτουργούν ευρύτατα συστήματα μη κυριολεκτικών σχημάτων και σημασιών, τα οποία θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν ως μετωνυμικά (το σύστημα εξειδίκευσης ή γενίκευσης της κεντρικής έννοιας, ο χρόνος, ο χώρος, η αίσθηση και η ύπαρξη), μικτά (η ποσότητα και η δραστηριότητα) και καθαρά μεταφορικά (το σύστημα της αντίληψης και της γνώσης, της αξιολόγησης, των συναισθημάτων, των πράξεων, της συμπεριφοράς, της περίστασης, της κατάστασης και της ιδιότητας). Τα συστήματα αυτά παράγουν πλήθος γλωσσικών εκφράσεων, οι οποίες i) διακρίνονται από τις τυπικές για τα λεξιλογικά στοιχεία τάσεις (θετική, ουδέτερη και αρνητική εστίαση) και ii) αποδίδουν ποικιλία εννοιών και καλύπτουν πλείστους τομείς της εξωγλωσσικής πραγματικότητας και της ανθρώπινης ζωής. Κατόπιν τούτων, το τελικό συμπέρασμα είναι ότι τα στερεότυπα και οι ιδιωματισμοί της φύσεως δεν είναι διάσπαρτα λεξικά στοιχεία, αλλά σχηματίζονται και λειτουργούν με βάση την αφηρημένη, μη κυριολεκτική δομή του ανθρώπινου αντιληπτικού συστήματος. Γ. Από τη θέση αυτή, ωστόσο, προκύπτει το ζήτημα της πρακτικής αξιοποίησης των θεωρητικών αρχών και της ανάλυσης των φράσεων στο πεδίο της διδακτικής, και ειδικότερα στη διδασκαλία της Νέας Ελληνικής ως δεύτερης / ξένης γλώσσας. Σχετικές προκαταρκτικές σκέψεις και προτάσεις, που έχουν τον χαρακτήρα προσδιορισμού και όχι κάλυψης του θέματος, περιλαμβάνονται στο διδακτικό επίμετρο. Συγκεκριμένα, πρώτα γίνεται απόπειρα να αιτιολογηθεί η αναγκαιότητα διδασκαλίας των στερεοτύπων και των ιδιωματισμών από γνωστική και παιδαγωγική άποψη, έπειτα διατυπώνεται μια τελική διδακτική πρόταση που στοχεύει στη γενικότερη ανάπτυξη της σχηματικής ικανότητας των σπουδαστών της Νέας Ελληνικής ως δεύτερης / ξένης γλώσσας και τέλος επιχειρείται να υλοποιηθεί η πρόταση αυτή μέσα από τρεις διδακτικές εφαρμογές, δηλαδή τρία σχέδια μαθήματος.