Εκπαίδευση και ανθρώπινα δικαιώματα στα Καταστήματα Κράτησης Νέων (ΚΚΝ): η περίπτωση των αλλοδαπών κρατουμένων στην Ελλάδα

Abstract

This doctoral thesis investigates the condition prevailing in Greek Juvenile Prisons regarding human rights of juvenile prisoners. The group at focus is that of young prisoners of migrant background. The main research goal is to investigate citizenship as a parameter of social discrimination, thus the extent to which possession of Greek citizenship is a factor influencing the treatment of juveniles within the prison system. The right to education is of a particular interest as it is a universally recognized human right that must be guaranteed at all circumstances by a democratic state. The main theoretical concepts that are dealt with in this thesis are those of biopolitics, juvenile confinement and citizenship with particular interest on the right to education. More specifically, this thesis draws upon the theoretical frameworks of Foucault and Goffman in order to understand the prison system. It focuses on the power relations emerging in confinement, on the practices of discipline that are used by the prison system and on the strategies of survival and resistance that prisoners develop. Citizenship is of critical importance in the thesis. Its interpretation is based on Brubaker’s distinction between formal and substantive citizenship, as well as on a cosmopolitan version of citizenship to be extended as a system of granting rights. The research questions of the thesis concern juvenile prisoners’ identities and their experience of confinement, their access to human rights, and especially their right to education, and the potential restrictions related to the prisoner’s citizenship. The above issues are investigated through a qualitative research method, based on interviews focusing on young prisoners, as well as on those responsible for the detention facilities and prison schools. The sample consists of 40 juvenile prisoners, 9 top executives and employees in juvenile Prisons and 10techers working in prison schools. The research tool that was used was semi-structured interviews. The research material was analyzed by a thematic analysis that interprets the material by the detection, organization and understanding of certain thematics. The main finding of the thesis is that the prison system utilizes segregation practices, a fact resulting in the formation of hierarchies on the basis of prisoner’s citizenship. The prison system claims that these practices are unavoidable for diminishing conflicts among the different prisoner’s ethnocultural groups. Moreover, the prisoners make use of different practices in order to secure their survival in the institution of the prison but the most critical one is to join a group based on ethnocultural criteria. Moreover, the research findings show that the conditions in prison favor discrimination and racist behavior against prisoners of migrant background. An interesting exception to that, is the group of young Albanian prisoners who represent the second generation of immigrants. Albanians, because of their long stay in Greek territory since the 1980s know the Greek language and seem to have a rather privileged treatment by the prison system compared to other migrant groups. However, the same is not the case as far as Roma prisoners are concerned. Although Roma process the Greek citizenship, they are seriously discriminated against and seem to be excluded by the prison system, a fact closely related to the dominant stereotypes against this social group. As far as the right of education is concerned it was found that the educational procedures in prison include selective mechanisms and practices, a fact undermines the right to education for prisoners of migrant background or of different ethnocultural characteristics, as in the case of Roma. This violation of human rights concerns not only access to educational structures, which is frequently hindered because of security reasons, but also the content of education which does not meet the needs of the prison population nor the needs of foreign prisoners. In conclusion, the prison apart from being a disciplinary mechanism consists also a selective one, which constructs discrimination on the grounds of ethnocultural criteria. These discriminatory practices have multiple consequences in depriving foreign prisoners of their rights, including their right to education.

Αντικείμενο της διδακτορικής διατριβής είναι η διερεύνηση της ζωής των νεαρών κρατουμένων στα ελληνικά Καταστήματα Κράτησης Νέων (ΚΚΝ) και η μελέτη της συνθήκης που διαμορφώνεται σε αυτά όσον αφορά το σεβασμό των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Ιδιαίτερη έμφαση δίνεται στην ομάδα των αλλοδαπών κρατουμένων, καθότι κύριος στόχος της εργασίας, είναι να ερευνηθεί αν η κατοχή της ιδιότητας του Έλληνα πολίτη είναι παράγοντας ο οποίος επηρεάζει την αντιμετώπιση των νέων από το σωφρονιστικό σύστημα εν γένει και, πιο συγκεκριμένα, το δικαίωμα τους για εκπαίδευση. Η διατριβή εστιάζει στο δικαίωμα στην εκπαίδευση καθώς πρόκειται για ένα οικουμενικά αναγνωρισμένο ανθρώπινο δικαίωμα που η διασφάλισή του από ένα κράτος δικαίου κρίνεται επιβεβλημένη. Οι βασικές θεωρητικές έννοιες που μελετώνται αφορούν τη βιοπολιτική, τον εγκλεισμό και την ανηλικότητα, την ιδιότητα του πολίτη ως κριτήριο πρόσβασης και τα ανθρώπινα δικαιώματα με έμφαση στο δικαίωμα στην εκπαίδευση. Ειδικότερα, η διατριβή υιοθετεί το θεωρητικό πλαίσιο των Foucault και Goffman ως προς την κατανόηση του θεσμού της φυλακής εστιάζοντας στο σύνθετο πλέγμα σχέσεων εξουσίας που διαμορφώνονται στο πλαίσιο εγκλεισμού, στις πρακτικές πειθάρχησης που χρησιμοποιούνται από το σύστημα της φυλακής καθώς και τις στρατηγικές επιβίωσης και αντίστασης που αναπτύσσονται από τους κρατούμενους. Νευραλγικής σημασίας έννοια για την ανάλυση αποτελεί η ιδιότητα του πολίτη, η οποία γίνεται αντιληπτή με αναφορά στη διάκριση του Brubaker μεταξύ της τυπικής και ουσιαστικής ιδιότητας του πολίτη, αλλά και με την κοσμοπολιτική εκδοχή της, καθώς το ίδιο το θέμα εγκαλεί για μια διευρυμένη ιδιότητα του πολίτη που να ξεπερνά τους εδαφικούς περιορισμούς. Τα ερευνητικά ερωτήματα της διατριβής αφορούν τις εμπειρίες των νέων κρατούμενων σε περιβάλλον εγκλεισμού, την πρόσβασή τους σε δικαιώματα με έμφαση στην εκπαίδευση και την ενδεχόμενη ύπαρξη περιορισμών που σχετίζονται με την πολιτική ιθαγένεια του κρατούμενου. Τα παραπάνω διερευνώνται μέσω ποιοτικής έρευνας, βασισμένης σε συνεντεύξεις με νεαρούς κρατούμενους (Έλληνες και αλλοδαπούς), καθώς και με στελέχη των Κ.Κ. και εκπαιδευτικούς των δομών εκπαίδευσης που λειτουργούν εντός των ΚΚΝ. Το δείγμα αποτέλεσαν 40 κρατούμενοι, 9 στελέχη των Κ.Κ. και 10 εκπαιδευτικοί των σχολικών δομών τους και το ερευνητικό εργαλείο που χρησιμοποιήθηκε είναι η ημιδομημένη συνέντευξη. Για την ανάλυση του εμπειρικού υλικού χρησιμοποιήθηκε η θεματική προσέγγιση, δηλαδή η ερμηνεία και σημασιοδότησή του μέσω της ανίχνευσης, οργάνωσης και κατανόησης συγκεκριμένων θεματικών. Το βασικό εύρημα της διατριβής αφορά την εφαρμογή πρακτικών διαχωρισμού από το σύστημα της φυλακής με αποτέλεσμα τη διαμόρφωση ιεραρχιών στη βάση της ιδιότητας του πολίτη. Οι πρακτικές αυτές, μάλιστα, ασκούνται με το πρόσχημα της αντιμετώπισης των συγκρούσεων μεταξύ των εθνοπολιτισμικών ομάδων. Παράλληλα, οι κρατούμενοι προκειμένου να εξασφαλίσουν την επιβίωσή τους στο χώρο του ιδρύματος χρησιμοποιούν διάφορες στρατηγικές με βασικότερη εκείνη της ένταξης σε ομάδα με εθνοπολιτισμικά κριτήρια. Όσον αφορά τους αλλοδαπούς κρατούμενους η έρευνα ανέδειξε τη διαμόρφωση συνθηκών που ευνοούν τις διακρίσεις και τις ρατσιστικές συμπεριφορές εις βάρος τους. Εξαίρεση, σύμφωνα με τα ευρήματα, αποτελεί η ομάδα των Αλβανών, η οποία ουσιαστικά αντιπροσωπεύει τη δεύτερη γενιά μεταναστών. Οι Αλβανοί, λόγω της μακροχρόνιας παραμονής τους στον ελλαδικό χώρο κατέχουν την ελληνική γλώσσα και έχουν αποκτήσει μεγαλύτερη πρόσβαση σε δικαιώματα, με συνέπεια να τυγχάνουν μιας σχετικά προνομιακής μεταχείρισης από το σύστημα της φυλακής σε σχέση με άλλες ομάδες μεταναστών. Δε συμβαίνει, όμως, το ίδιο με τον πληθυσμό Ρομά, οποίος αν και κατέχει την ελληνική ιθαγένεια εντούτοις υφίσταται ιδιαίτερες διακρίσεις και αποκλεισμούς στο χώρο της φυλακής, γεγονός που συνδέεται με τα γενικότερα στερεότυπα με τα οποία αντιμετωπίζεται η συγκεκριμένη κοινωνική ομάδα. Όσον αφορά, τέλος, το δικαίωμα στην εκπαίδευση διαπιστώθηκε ότι η εκπαιδευτική διαδικασία εντός της φυλακής διαπερνάται από επιλεκτικούς μηχανισμούς οι οποίοι έχουν ως αποτέλεσμα την υπονόμευση του εν λόγω δικαιώματος των κρατουμένων μεταναστευτικής προέλευσης ή ατόμων ε διαφορετικά εθνοπολιτισμικά χαρακτηριστικά, όπως στην περίπτωση των Ρομά. Η καταστρατήγηση του δικαιώματος στην εκπαίδευση των αλλοδαπών κρατούμενων αφορά και την πρόσβαση στις εκπαιδευτικές δομές, η οποία πολλές φορές παρεμποδίζεται με την επίκληση λόγων ασφάλειας που ανακύπτουν από τις επικαλούμενες συγκρούσεις μεταξύ των εθνοπολιτισμικών ομάδων, αλλά και το ίδιο το περιεχόμενο της εκπαίδευσης, το οποίο δεν ανταποκρίνεται ούτε στις ανάγκες του πλαισίου ούτε στις εξατομικευμένες ανάγκες των αλλοδαπών εκπαιδευομένων. Συμπερασματικά, η φυλακή πέρα από πειθαρχικό μηχανισμό αποτελεί ταυτόχρονα έναν επιλεκτικό μηχανισμό που παράγει διακρίσεις στη βάση εθνοπολιτισμικών κριτηρίων με αποτέλεσμα τη διαμόρφωση συνθηκών αποκλεισμού των αλλοδαπών κρατουμένων από τα ανθρώπινα δικαιώματά τους, συμπεριλαμβανομένου του δικαιώματος στην εκπαίδευση.