Ανταγωνισμός, αντιπροσώπευση και ηθική στο έργο του Ernesto Laclau

Abstract

The present thesis examines the possibility of a democratic hegemony, in the context of Ernesto Laclau and Chantal Mouffe’s hegemony theory and especially in relation to Laclau’s personal work published since. The main parts correspond to three main themes in his work (antagonism, representation, ethics), which although have raised significant academic interest, still remain dark aspects. Thus, they hinder the deeper understanding of Laclau’s argument and its potential contribution to the relevant academic debate on democratic politics. The first part examines Laclau and Mouffe’s conception of antagonism as an ineradicable dimension of the political, in contrast to the critique by Žižek and other commentators. At the same time, it presents the evolution of Laclau’s theory and the conceptual and methodological shifts in his later work, with emphasis on the concept of demand. Against an approach of the political that does away with the concept of antagonism, my interpretation attempts to restore its ontological dimension and sketch out its possible relation to the concepts of dislocation and heterogeneity. Τhe second part focuses on the relation οf representation. In particular, the adoption of Freud’s libidinal ties and the increasing influence of Hobbes’ disorder in Laclau’s conception of populist representation bring about significant consequences for the democratic character of hegemony. With reference to Marchart, I examine the quasi-transcendental character of contingency that shows itself through the radical investment of the empty signifier. From an ontological perspective, its emptiness is elevated to the primary condition of possibility of representation while its particular ontic content is reduced to its limit, highlighting the movement from the representative to the represented. The third part sketches the empty place for ethics in hegemony theory. Even though no specific normative assumptions follow necessarily from the concept of ethics, as Laclau insists, it is supported that the ethical experience of the subject or decision presupposes some normative content, from a political viewpoint, as in the blank ballot in Saramago’s On Seeing. Against Žižek’s interpretation, the blank ballot performs a reverse movement towards the representative, shifting the emphasis on the conditions of the decision. In terms of a demand, it demands a new discursive formation, for its successful articulation. Although each of the three parts treats a different theme, at the same time together they compose a particular argument on the theory of hegemony. The first part showcases the constitutively open character of the political and the role of antagonism as its constant ontological parameter. This allows, in the second part, to underline the tension between the ontic and the ontological in representation, that weighs more, however towards the side of the ontological and the representative. Finally, the complete recognition of the contingency of the decision highlights a possible reverse movement towards the representative through the subject’s ethical experience, in which the normative can be an essential condition of possibility for the political. The thesis concludes with an addendum that studies the influence of Schmitt’s “friend/enemy” distinction, the place of the antagonist and the legitimation of power in Laclau’s work.

Στην παρούσα διατριβή, εξετάζεται η δημοκρατική ηγεμονική προοπτική, στο πλαίσιο της θεωρίας της ηγεμονίας των Ernesto Laclau και Chantal Mouffe και ιδίως σε σχέση με το μεταγενέστερο έργο του Laclau. Τα κύρια μέρη αντιστοιχούν σε τρεις κεντρικές προβληματικές στο έργο του (ανταγωνισμός, αντιπροσώπευση, ηθική), που ενώ έχουν προκαλέσει έντονο ακαδημαϊκό ενδιαφέρον, παραμένουν ακόμη σκοτεινές πτυχές του. Ως εκ τούτου, παρεμποδίζουν τη βαθύτερη κατανόηση του επιχειρήματός του και την πιθανή συμβολή του στη σχετική ακαδημαϊκή συζήτηση περί δημοκρατικής πολιτικής. Στο πρώτο μέρος, εξετάζεται η σύλληψη του ανταγωνισμού από τους Laclau και Mouffe ως ανεκρίζωτης διάστασης του πολιτικού σε αντιπαραβολή με την κριτική του Žižek και άλλων σχολιαστών. Παράλληλα, παρουσιάζεται η εξέλιξη της θεωρίας του Laclau και οι εννοιολογικές και μεθοδολογικές μεταθέσεις στο μεταγενέστερο έργο του, με έμφαση στην έννοια του αιτήματος. Ενάντια σε μια προσέγγιση του πολιτικού απαλλαγμένη από την έννοια του ανταγωνισμού, η ερμηνεία μου επιχειρεί να αποκαταστήσει την οντολογική του διάσταση και να σκιαγραφήσει την πιθανή του σχέση με τις έννοιες της αποδιάρθρωσης και της ετερογένειας. Το δεύτερο μέρος επικεντρώνεται στη σχέση αντιπροσώπευσης. Ειδικότερα, η υιοθέτηση των λιβιδινικών δεσμών του Freud και η αυξανόμενη επιρροή της αταξίας του Hobbes στη σύλληψη της λαϊκίστικης αντιπροσώπευσης από τον Laclau επιφέρουν σημαντικές συνέπειες για τον δημοκρατικό χαρακτήρα της ηγεμονίας. Με αναφορά στον Marchart, εξετάζω τον οιονεί υπερβατολογικό χαρακτήρα της ενδεχομενικότητας που εκδηλώνεται μέσα από τη ριζική επένδυση του κενού σημαίνοντος. Από οντολογική σκοπιά, η κενότητα του ανάγεται σε κύρια συνθήκη δυνατότητας της αντιπροσώπευσης ενώ το απτό οντικό περιεχόμενο του υποβαθμίζεται σε όριό της, αναδεικνύοντας την κίνηση από τον αντιπρόσωπο προς τον αντιπροσωπευόμενο. Στο τρίτο μέρος, σκιαγραφείται η κενή θέση της ηθικής στη θεωρία της ηγεμονίας. Παρότι από την ηθική δεν απορρέουν κατ’ ανάγκην συγκεκριμένες κανονιστικές παραδοχές, όπως επιμένει ο Laclau, υποστηρίζεται ότι η ηθική εμπειρία του υποκειμένου ή απόφαση προϋποθέτει κάποιο κανονιστικό περιεχόμενο, από πολιτική σκοπιά, όπως η λευκή ψήφος στο Περί Φωτίσεως του Saramago. Ενάντια στην ερμηνεία του Žižek, η λευκή ψήφος επιτελεί μια αντίστροφη κίνηση προς τον αντιπρόσωπο, μεταθέτοντας την έμφαση στους όρους της απόφασης. Με όρους αιτήματος, αιτείται μια νέα διάρθρωση στο πεδίο του λόγου για την επιτυχημένη συνάρθρωση της. Αν και το καθένα από τα τρία μέρη πραγματεύεται μια διαφορετική θεματική, την ίδια στιγμή συναπαρτίζουν ένα ιδιάζον επιχείρημα για τη θεωρία της ηγεμονίας. Το πρώτο μέρος αναδεικνύει τον καταστατικά ανοικτό χαρακτήρα του πολιτικού και τον ρόλο του ανταγωνισμού ως διαρκούς οντολογικής παραμέτρου του. Αυτό επιτρέπει στο δεύτερο μέρος να υπογραμμίσει την ένταση ανάμεσα σε οντικό και οντολογικό στην αντιπροσώπευση που βαραίνει, ωστόσο, προς την πλευρά του οντολογικού και του αντιπρόσωπου. Τέλος, η πλήρης αναγνώριση της ενδεχομενικότητας της απόφασης αναδεικνύει, στο τρίτο μέρος, μια πιθανή αντίστροφη κίνηση προς τον αντιπρόσωπο μέσω της ηθικής εμπειρίας του υποκειμένου, στην οποία το κανονιστικό συνιστά ουσιώδη συνθήκη δυνατότητας για το πολιτικό. Η διατριβή ολοκληρώνεται με ένα επίμετρο που μελετά την επιρροή της διάκρισης «φίλος/εχθρός» του Schmitt, τη θέση του ανταγωνιστή και το ζήτημα της νομιμοποίησης της εξουσίας, στο έργο του Laclau.