Η έννοια της διαλεκτικής στον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη

Abstract

The aim of this thesis is to compare the point of view of Plato (and platonic Socrates) and Aristotle about the concept of the dialectic. The historical-comparative method is used to comprehend the meaning and the value of the dialectic of the three philosophers. Also, a reference is made in pre-Socratic philosophers, mainly in Heraclitus and Parmenides and in Sophists, because signs of the dialectical way were also observed in them. We conclude that the dialectic is a dynamic evolving method, which is correlated with the ontical and ontological reality, the metaphysics, the theory of knowledge, the logic, the rhetoric and the politics. For Socrates the dialectic is a way of dialogue and inquiry, while the reality is a place full of oppositions and contradictions. The three principles of the Socratic dialectic are that nobody knows the truth of the ον, that the truth comes from inside '(the theory of anamnesis, the theory of ιδέα and the myth of the immortality of the soul give the objectivity of the knowledge), and that the beginning of the dialogue is 'what is the x', a very significant question. The aim of the conversation is the definition, after completing the elenchus of the personal opinions of the individual participating in the dialogue. This period of platonic dialectic is called oυσιολογία and it investigates the essentia of the ον. In Plato we discriminate two periods in his dialectic, the Ontology and the new Ontology, in the dialogue “Sophist”. In the first period, Plato inquires the meaning of the ον and in the second one he defines the ον in correlation with the έτερον (μη ον, but not as absolute μη ον). Now, the dialectic sets boundaries. The platonic Idea communicates partially with other ideas. The problem of the essentia of the Oν remains. The solution of the methexis (communication) between intelligible and perceptible world is problematic. A solution will be given in “Timaius” with the introduction of Χώρα. Plato uses the elenchus, the hypothesis -the method of the mathematicians-, the division and the gathering (synagogue) of the ον, to find the principles of the knowledge and the truth of the οντως όντος. The Αγαθό is the un-hypothetic and its approach is accomplished through intuition. The triple way to approach the platonic ideas and then return to the perceptible things and again to the ideas shows the necessity of the verification of the truth. The platonic dialectic is not inductive. It is aprioristic. But the knowledge of the things depends on their ontological situation (the icon of the line of knowledge and the classification of the things). The dialectic man is the philosopher who αληθείας ηφθαι, λόγον ουσίας εκάστου λαμβάνει, δουναι λόγον και αποδέξασθαι, εις μιαν ιδέαν τα πολλά πεφυκόθ οραν. For Plato dialectic, science (επιστήμη), philosophy and ontology are identified. For Aristotle the dialectic is a method of the first Philosophy and the sciences. Aristotle distinguishes the philosophy and the ontology. He asks “τί ην ειναι” the ον and gives to his philosophy a causal orientation (not teleological as Socrates). The aristotelic dialectic has three uses. Ιt exercises the mind, contributes to the transaction of the dialogues and finds the principles of the sciences (dialectical induction and intuitive comprehension of them). The aristotelic dialectic is determinated by the aristotelic problem, the syllogism, the endoxa and the topoi. The dialectic is the method by which we can converse every problem (αφ ης δυνησόμεθα διαλέγεσθαι περί παντός του προτιθέντος προβλήματος...) and although, at first sight, it seems inferior to philosophy, it opens the gates to the real knowledge. The same role has the phetoric for the aristotelic dialectic. The logos in both philosophers have the same dual purpose. It directs and controls people desires and it catches the truth of the ον. Plato and Aristotle believed in the ability of the man to improve himself as citizen and as individual. The dialectic is an applicable activity in human societies.

Κύριος σκοπός της παρούσας διδακτορικής διατριβής είναι να αντιπαραβληθούν οι απόψεις των φιλοσόφων Πλάτωνα (και πλατωνικού Σωκράτη)και Αριστοτέλη για την έννοια της διαλεκτικής μέσα από την διερεύνηση στα έργα τους. Χρησιμοποιώντας την ιστορικοσυγκριτική μέθοδο και την σημασιολογική ανάλυση επιχειρήσαμε να κατανοήσουμε τη σημασία και την αξία που έχει η διαλεκτική για τους τρεις φιλόσοφους. Για να υπάρξει μια όσο το δυνατόν πληρέστερη εικόνα αναφερθήκαμε στους προσωκρατικούς(κυρίως στον Παρμενίδη και τον Ηράκλειτο) και τους σοφιστές καθότι εκφάνσεις διαλεκτικής πορείας παρατηρήθηκαν και σε αυτούς. Μέσα από την αναδίφηση στις απαρχές της διαλεκτικής και στην ιστορική της πορεία συμπεράναμε ότι πρόκειται για μια δυναμικά εξελισσόμενη μέθοδο , ενώ διαπιστώσαμε την σύνδεσή της με την έννοια του λόγου ,την οντική και οντολογική πραγματικότητα ,τη μεταφυσική , τη γνωσιολογία , τη λογική και την ηθική θεωρία των φιλοσόφων.Με τον Σωκράτη η διαλεκτική ως τρόπος συνομιλίας και ως τρόπος έρευνας γίνεται διαλεκτικός αγώνας με το άγνωστο, ενώ θεωρεί την πραγματικότητα ως συμπαγή ενότητα αντιθέσεων. Κανένας δεν είναι κάτοχος της αλήθειας , αυτή είναι η πρώτη αρχή της σωκρατικής διαλεκτικής ,ενώ η δεύτερη είναι ότι η αλήθεια έρχεται έσωθεν , γιατί ο λόγος και το συνειδέναι αποτελεί πολλαπλή ενότητα και έχει μέσα του όλα τα είδη των αισθητών. Η τρίτη αρχή της σωκρατικής διαλεκτικής είναι η ερώτηση για το είδος των όντων , η ερώτηση «τι εστιν»(Ουσιολογία :λογος περί της ουσίας του όντος, αργότερα θα μεταστοιχειωθεί σε οντολογία ,στην ανεύρεση δηλαδή της σημασίας του όντος “τί εστιν το ον”) .Η ερώτηση αυτή είναι προϋπόθεση του ορισμού και της διάκρισης των εννοιών και συνιστά θεμέλιο για την υπόθεση και την διαίρεση που είναι η τέχνη του διαλεκτικού κατά τον Πλάτωνα.Στον Πλάτωνα παρακολουθούμε την διαλεκτική να εξελίσσεται και από στηριζόμενη στην απορία και τον έλεγχο ,ερεισίνωτό της γίνεται η υπόθεση και η όδευση προς το Ανυπόθετο. Η πλατωνική διαλεκτική δεν είναι αντιρρητική και κατεξοχήν ελεγκτική ούτε στείρα απορητική διαδικασία αλλά αναιρετική έρευνα ,δηλαδή σκληρή επιστημονική βάσανος των αξιωμάτων , των υποθέσεων των επιστημών με σκοπό να φτάσει στην ανυπόθετη αρχή. Στην τριπλή κίνησή της από τα κάτω προς τα Άνω , προς τις ιδέες , και από εκεί απαγωγικά προς το Ανυπόθετο και στην επιστροφή προς τα κάτω ,φανερώνεται η στόχευση της διαλεκτικής να θεαθεί το Αληθές ,να υπερνικηθεί η άγνοια και να αποκτηθεί έγκυρη και καθολική γνώση. Ως μέθοδος η διαλεκτική υλοποιείται εντός του διαλόγου και η διαλεκτική συζήτηση αποβλέπει στην μεγαλύτερη δυνατή προσέγγιση της αλήθειας . Η διαλεκτική δεν στοχεύει σε τελικές λύσεις , αφού ξέρει ότι υπάρχει συνεχής κίνηση και ένταση ανάμεσα στην πολλότητα και την ενότητα ,το είναι και το μηδέν ,την ουσία και το φαίνεσθαι , τη φύση και το πνεύμα ,την ιστορικότητα και την αιωνιότητα. Η πλατωνική μεταφυσική (διαλεκτική) είναι απριοριστική και όχι επαγωγική . Τις a priori έννοιες τις αντλεί η διάνοια έσωθεν . Για τον διαλεκτικό η γενική έννοια κλείνει μέσα της όλες τις άλλες και το γενικότατο γένος δεν είναι το ον ,αλλά το Αγαθό ,δηλαδή η ένωση όλων των προσδιορισμών και όλων των ιδιοτήτων . Διαλεκτικός είναι αυτός που “αληθείας ηφθαι”, αυτός που 'δουναι λόγον και αποδέξασθαι', “λόγον εκάστου λαμβάνει της ουσίας' και είναι αυτός που “εις μιαν ιδέαν τα πολλά πεφυκόθ οραν”. Αλλά το ουσιαστικό στην διαλεκτική του Πλάτωνα είναι η θεώρηση του μη όντος ως ετέρου , ως δύναμης δηλαδή προσανατολισμένης θετικά. Αυτό προβιβάζει το στατικό ιδεαλισμό σε δυναμικό, αφού το μη ον γίνεται ιδιαίτερο είδος και μαζί με το «έτερο» συντελεί στην μερική επικοινωνία μεταξύ των ειδών. Η διαλεκτική έτσι προσλαμβάνει τον χαρακτήρα μιας σχέσης ή της οριοθέτησης των σχέσεων(Νέα Οντολογία).Η Διαλεκτική στον Πλάτωνα μπορεί να νοηθεί ως συνοπτική θέαση της ασυνεχούς ολότητας (γενέσεως και ουσίας),ως ανυπόθετη γνώση των νοητών πραγμάτων (ιδεών) και ως συστατική της επικοινωνίας τους. Στον 'Σοφιστή' όμως η διαλεκτική είναι μια λειτουργία για να εγκαθιδρύσει τη δυνατότητα του διαλόγου, και τις πρωταρχικές συνθήκες για την εκγύμναση της σκέψης όχι σε μια αρχή υπερβατική , αλλά σε μια δραστηριότητα υπερβατολογική που καταλήγει σε μια θεωρία γενική του είναι συσχετική με την γνώση ,σε μια οντολογία υπερβατολογική. Σε αντίθεση με την φιλοσοφία του Πλάτωνα , ο Αριστοτέλης πρέσβευε ότι η μορφή ,δηλαδή το είδος , η ιδέα οποιουδήποτε αντικειμένου ενυπάρχει σε αυτό ως κατηγόρημα, η οποία αποτελεί όπως η ύλη μέρος του αντικειμένου. Ύλη και μορφή είναι πράγματα αδιαχώριστα , αν και νοητώς διακρίσιμα , μη μπορώντας να υπάρξουν το ένα χωρίς το άλλο.Κατά τον Σταγειρίτη η θεωρία των ιδεών δεν συμβάλλει στην εξήγηση των φαινομένων . Η αντικειμενικότητα της επιστημονικής γνώσης έγκειται στο γεγονός ότι μπορεί να ελεγχθεί διυποκειμενικά και να διατηρείται σε καθολική ισχύ εφόσον δεν διαψεύδεται από τον κριτικό έλεγχο. Αυτό σημαίνει ότι η διαψευσιμότητα γίνεται κριτήριο ορθολογικότητας και αντικειμενικότητας –κριτήριο οριοθέτησης της επιστημονικής από κάθε άλλη γνώση. Η ερώτηση που θέτει είναι “τι ην ειναι” το ον. Για τον Αριστοτέλη η διαλεκτική είναι, επίσης ,τρόπος συλλογιστικός που όμως οδηγεί σε πιθανότητες, ειναι “αφ ης δυνησόμεθα διαλέγεσθαι περί παντός του προτεθέντος προβλήματος'.Η αριστοτελική διαλεκτική προσδιορίζεται από το διαλεκτικό πρόβλημα ,τον συλλογισμό και τους τόπους. Αυτός στη θέση της πλατωνικής διαλεκτικής υψώνει την Πρώτη Φιλοσοφία, η οποία εξετάζει πρώτα το ον γενικά ,τις ιδιαίτερες συνθήκες που ανεξάρτητα από τις συμπτωματικές μεταβολές το κάνουν να υπάρχει ,το ον η ον ,δηλαδή το ον στην οντική του ιδιότητα και έπειτα τις αφορμές που ορίζουν την κίνηση και την εξέλιξή του. Ο Αριστοτέλης, ενώ φαινομενικά δείχνει ότι υποβαθμίζει τη διαλεκτική σε σχέση με τον Πλάτωνα , και την τοποθετεί στο επίπεδο της μάθησης ,αφού της αναθέτει την αρμοδιότητα να μελετήσει τις κοινές αντιλήψεις ,τις δόξες(ένδοξα) με τις οποίες συζητείται ένα οποιοδήποτε πρόβλημα, στην πραγματικότητα λειτουργεί διαλεκτικά. Δεν μπορεί να φτάσει στον έλεγχο των Ανώτατων αρχών χωρίς τη διαλεκτική ,αφού η επιστήμη απαιτεί και προϋποθέτει την έρευνα ,τη ζήτηση για να εξασφαλίσει την εγκυρότητά της. Επιπλέον η διαλεκτική είναι μια δύναμις που μας επιτρέπει να μεταχειριζόμαστε σωστά τον διάλογο , δεν μπορεί όμως να είναι επιστήμη ,διότι δεν αφορμάται από την κατοχή της ουσίας των πραγμάτων , αλλά βασίζεται στις κρίσεις που η βεβαιότητά τους είναι μόνο πιθανή(τα ένδοξα). Στον Αριστοτέλη η σπουδαιότητα της βεβαίως είναι περιορισμένη .Η διαλεκτική από κατεξοχήν επιστήμη στον Πλάτωνα, μετατοπίζεται σε κοινή γνώση ή απλή τέχνη, και ενώ έχει γενική αρμοδιότητα ,έχει περιορισμένη δικαιοδοσία.Κατά τον Αριστοτέλη η διαλεκτική διακρίνεται από τις άλλες επιστήμες , καθόσον δεν αντιπροσωπεύεται δι αυτής κάποιο είδος της πραγματικότητας αφενός και αφετέρου απομακρύνεται από τον οντολογικό χαρακτήρα της πλατωνικής διαλεκτικής. Ως εκ τούτου εμφανίζεται περισσότερο ως μια αφηρημένη νοητική λειτουργία , η οποία όμως λειτουργία, εκφράζεται πρωτίστως δια του συλλογισμού και της απόδειξης. Ο καθολικός χαρακτήρας της διαλεκτικής οφείλεται στην ελεγκτική ιδιότητά της και γι αυτό παρουσιάζεται ως πειραστική μέθοδος και κριτική που αναπτύσσεται με ερωτήσεις και απαντήσεις. Η διαλεκτική μπορεί να χρησιμοποιηθεί «προς τας κατά φιλοσοφίαν επιστήμας», δηλαδή στις επιστήμες που απαιτούν φιλοσοφική μέθοδο. Κατά τον Πλάτωνα η διαλεκτική έχει ως αποστολή της να ενοποιήσει σε ένα σύστημα συναφές, τις αποσπασματικές οπτικές ,μέσω μιας ενορατικής αντίληψης μιας αναγκαίας αλήθειας ,της ιδέας του Αγαθού. Εκεί ακτινοβολούν όλες οι επιμέρους αλήθειες ,που μπορούν να είναι το συμπέρασμα χωρίς τον κίνδυνο του λάθους. Παρ όλες τις διαφορές τους ο Αριστοτέλης ακολουθεί τον Πλάτωνα, όταν ομολογεί ότι οι πρώτες αρχές δεν είναι καρπός του συλλογισμού ,αλλά της ενόρασης. Η αριστοτελική διαλεκτική έτσι αναβαθμίζεται σε σχέση με την σωκρατική διαλεκτική –που είναι κυρίως τέχνη- αφού αποκτά λογική θεμελίωση, δεν ταυτίζεται όμως με την επιστήμη ,όπως συμβαίνει στον Πλάτωνα. Αλλά αυτό είναι αποτέλεσμα ,κατά τη γνώμη μας ,της σημασίας που είχε η ενδελεχής μελέτη και κατανόηση του όντος, και από τη στιγμή που ο Αριστοτέλης δεν δέχεται ότι ο λόγος-ο οποίος συσχετίζεται με τη γλώσσα και ορμάται από τα ένδοξα- δεν μπορεί να γίνει οντολογία-τον ρόλο αυτό τον έχει ο νους- ,η διαλεκτική δεν μπορεί να αναχθεί σε Πρώτη Επιστήμη(Φιλοσοφία), αντιθέτως στον Πλάτωνα ο λόγος είναι οντικός και άρα μπορεί να γίνει οντολογικός, και η διαλεκτική να είναι επιστήμη των όντων. Τόσο για τον Πλάτωνα όσο και για τον Αριστοτέλη ο λόγος επιτελεί διπλό έργο. Κατευθύνει και ελέγχει τα πάθη και τις επιθυμίες του ανθρώπου και συλλαμβάνει την αληθή τάξη του όντος και των αξιών. Και στους τρεις φιλοσόφους πάντως υπάρχει η πίστη στο λόγο για τη βελτίωση του ανθρώπου μέσω αυτού ,ως ατόμου και πολίτη, γι αυτό η διαλεκτική, που στηρίζεται στο λόγο, έχει βαρύνουσα σημασία.