Γυναικείες φιγούρες του καλού και του κακού στο ελληνικό λαϊκό παραμύθι: μία μορφολογική και ερμηνευτική προσέγγιση

Abstract

The present study focuses on the opposition between good and evil in Greek folktales in which the main figures are women related with family bonds. It concentrates, thus, on the rivalry between mother and daughter, stepmother and stepdaughter, sister and stepsister as it is depicted in the following tale types of the Aarne Thompson Folk Tales Classification System: AT/ATU 709: Snow White, AT/ATU 510A: Cinderella, AT/ATU 480: The good and the bad girl, AT/ATU 403A: The white and the black bride and AT/ATU 403B: The jealous sisters. The dissertation combines the morphological method of folktale analysis, established by the Russian folklorist Vladimir Propp (1928), with the psychoanalytical approach of the folktale in an attempt to locate, classify and interpret the different aspects that good and evil female figures acquire in folktales in terms of their motives, actions and specific qualities.The morphological part of the study presents the theoretical background of the morphological method of folktale analysis as well as the results of its implementation on a corpus of 75 Greek folktales and occupies three chapters of the main corpus of the dissertation, as well as Appendixes 1 and 2. Based on the morphological/proppian model analysis we were able to identify Villainy as the key function of evil, around which evolve the motives, attributes and other actions/functions of the evil female figures. In Appendix 1 we compiled a total of 34 tables in which we classified the key functions and secondary elements that constitute the image of good and evil female figures in the folktales and we presented them per tale type. In Appendix 2 we offered a summary of the folktales that we studied and their mophological analysis per tale type. On the other hand, the psychoanalytic part of the study, occupies three chapters, in which, the findings and the results of the morphological analysis are further explored through the lens of the psychoanalytic approach. In this way, we came to the conclusion that the folktales on which we focused deal with fundamental issues related to the female child during the process of growing up and achieving adulthood. In this context, the dissertation points out that evil mothers and stepmothers and their actions stem from the desire to avoid separation from the heroine-daughter. In addition, stepsisters tend to represent aspects of the heroine’s self performing dramatically the internal conflict the heroine experiences due to the wish to return to the previous stage of childhood, during which the maternal figure dominates and protects. The dissertation indicates that the Villain-Heroine struggle, and consequently, the struggle between good and evil, represent the ambivalence and the predicaments of growing up. In sum, the present study sheds light on the variability of features of evil and good female figures through a morphological analysis of the specific types of the Greek folktales while it further interprets these features in terms of a psychoanalytically informed approach.

Η παρούσα διατριβή μελετά την αντίθεση μεταξύ καλού και κακού σε ελληνικά λαϊκά παραμύθια στα οποία πρωταγωνιστούν γυναικείες φιγούρες που συνδέονται μεταξύ τους με συγγενικούς δεσμούς. Γι’ αυτό το λόγο, επικεντρώνεται στην αντιζηλία μεταξύ μητέρας-κόρης, μητριάς-προγονής και ετεροθαλούς αδελφής-αδελφής κατά τον τρόπο που στοιχειοθετείται στους ακόλουθους παραμυθιακούς τύπους του Διεθνούς Συστήματος Ταξινόμησης Aarne Thompson: ΑΤ/ATU 709: Η Χιονάτη, ΑΤ/ΑΤU 510A: Η Σταχτοπούτα, ΑΤ/ΑΤU 480: Το καλό και το κακό κορίτσι, ΑΤ/ΑΤU 403A: Η άσπρη και η μαύρη νύφη και ΑΤ/ΑΤU 403B: Οι ζηλιάρες αδελφές. Η μελέτη αυτή συνδυάζει τη μορφολογική μέθοδο ανάλυσης των παραμυθιών, η οποία εγκαθιδρύθηκε από τον Ρώσσο λαογράφο Vladimir Propp (1928), με την ψυχαναλυτική προσέγγιση των παραμυθιών. Σε αυτό το πλαίσιο, επιχειρεί να εντοπίσει, να ταξινομήσει και να ερμηνεύσει τις διαφορετικές ενέργειες, κίνητρα και ιδιότητες που αποδίδονται στις «καλές» και «κακές» γυναικείες φιγούρες στα εν λόγω παραμύθια. Στο μορφολογικό τμήμα της μελέτης παρουσιάζεται το θεωρητικό υπόβαθρο της μορφολογικής μεθόδου ανάλυσης των παραμυθιών, καθώς και τα ευρήματα από την εφαρμογή της σε ένα σύνολο 75 ελληνικών λαϊκών παραμυθιών. Η μορφολογική έρευνα ολοκληρώνεται σε τρία κεφάλαια στο κυρίως σώμα της διατριβής, αλλά και στα Παραρτήματα Ι και ΙΙ. Με βάση το μορφολογικό/προπιανό μοντέλο ανάλυσης, καταδείχθηκε ότι η Δολιοφθορά αποτελεί την κομβική λειτουργία του «κακού», γύρω από την οποία εκτυλίσσονται τα κίνητρα, οι ιδιότητες, αλλά και άλλες ενέργειες/λειτουργίες που σχετίζονται με τον γυναικείο ανταγωνισμό. Επιπλέον, στο Παράρτημα Ι συγκεντρώθηκαν σε 34 πίνακες οι λειτουργίες, τα κίνητρα και οι ιδιότητες που συγκροτούν την λαϊκή αντίληψη για τις καλές και τις κακές γυναικείες φιγούρες ανά παραμυθιακό τύπο, ενώ στο Παράρτημα ΙΙ παρατέθηκε περίληψη των υπό μελέτη παραμυθιών και η μορφολογική τους ανάλυση, ανά παραμυθιακό τύπο. Από την άλλη, το ψυχαναλυτικό τμήμα της μελέτης, ολοκληρώνεται σε τρία κεφάλαια, στα οποία, τα ευρήματα και τα αποτελέσματα της μορφολογικής ανάλυσης, ερμηνεύονται υπό το πρίσμα της ψυχαναλυτικής προσέγγισης των παραμυθιών. Με αυτόν τον τρόπο, η έρευνα κατέληξε στο συμπέρασμα ότι τα υπό μελέτη παραμύθια θίγουν θεμελιώδη ζητήματα της σχέσης μητέρας-κόρης, κατά τη διαδικασία ενηλικίωσης της δεύτερης. Σε αυτό το πλαίσιο, η διατριβή καταδεικνύει ότι οι «κακές» μητέρες και μητριές, καθώς και οι ενέργειές τους πηγάζουν από την επιθυμία να αποφύγουν τον αποχωρισμό από την κόρη-ηρωίδα. Επιπλέον, οι ετεροθαλείς αδελφές, οι ενέργειες και τα κίνητρά τους, αναπαριστούν την εσωτερική σύγκρουση που βιώνει η ηρωίδα και συγκεκριμένα την επιθυμία της να επιστρέψει στο στάδιο της παιδικής ηλικίας, το οποίο κανοναρχείται από τη μητέρα. Βασικό συμπέρασμα της διατριβής αυτής είναι ότι η διαμάχη Ανταγωνίστριας-Ηρωίδας, και κατά συνέπεια, η μάχη μεταξύ καλού και κακού στα υπό μελέτη παραμύθια αντιπροσωπεύει την αμφιθυμία και τα διακυβεύματα που σχετίζονται με την ενηλικίωση. Συνολικά, η παρούσα μελέτη αναδεικνύει, με τη χρήση της μορφολογικής ανάλυσης, την ποικιλία των χαρακτηριστικών που αποκτούν οι καλές και οι κακές γυναικείες φιγούρες στους εν λόγω παραμυθιακούς τύπους. Επιπρόσθετα, ερμηνεύει τα χαρακτηριστικά αυτά με όρους από την ψυχαναλυτική προσέγγιση των παραμυθιών.