Το ταξίδι του ήρωα στο ελληνικό λαϊκό παραμύθι

Abstract

The topic of our dissertation is “The journey of the hero in the Greek folktales ”. We have studied tales that come from the Greek oral folk culture. The body of our examples consists of fifty four versions of magic folktales. (ATU 300-749), recorded in various Greek regions. These have been selected after careful research in many published collections and folklore journals. We have also studied thoroughly the five volumes of the Greek Index of folktale types and their versions, which are available on the website of the Historical Archive of Greek Youth. We have chosen to include the above mentioned versions in Appendix II.A point of reference for our work is the book of the Russian ethnologist and folklorist Vladimir Propp “The historical roots of the magic tales” (Leningrad 1946), which is an original effort to analyze the content of the folktales on the axis of diachrony. A historical interpretation of important symbols that are interesting for us is attempted in this book. Propp published this research eighteen years after the “Morphology of the Folktale” but it only became known in the western world much later. We present the content of the “Historical roots” in Appendix I. The reader can find there the summaries of the ten chapters of the book, enriched with some extracts of the original text. The full translation and publication of the book in the Greek language is in progress. In the introductory chapter of the German translation (Munich 1987) from which we have quoted, Propp mentions that the folktale has retained some elements of the rituals and customs of the pre – class society, a fact that explains why many symbols can be genetically interpreted through the comparison with these rituals. However, he supports that it would be a tragic mistake to adopt a mere empirical point of view and to study the folktale as a kind of chronicle. The criterion with which we have chosen our versions is that they present heroes who move and travel; that is we focus on tracing magic folktales with a specific structure, which reveals a narrative journey to the supernatural sphere and a symbolic wandering. We are especially interested in the Proppian functions and the symbols that can be spotted in the quest from the hero’s departure until their return. The folktale symbolisms we have analyzed originate from two big, intersecting circles: the circle of the initiatory rituals and the circle of perceptions regarding death and the metaphysical world. Propp believes that the first circle is the oldest basis of the magic folktale. All symbolisms that are included in the ‘‘initiation circle’’ can be connected and produce an endless number of tales. The magic folktale has retained religious beliefs concerning death and the existence of the soul after death. The hero’s journey represents a symbolic passage to the state of death, the triumphant return from this state and the resurrection of the hero to a new reborn person.

Το θέμα της εργασίας μας είναι «Το ταξίδι του ήρωα στο ελληνικό λαϊκό παραμύθι». Η παρούσα διατριβή μελετά παραμύθια που έχει δημιουργήσει ο λαϊκός πολιτισμός. Το σώμα των παραδειγμάτων αποτελείται από πενήντα τέσσερα κείμενα παραλλαγών μαγικών παραμυθιών (ΑΤU 300 - 749), καταγεγραμμένων σε διάφορες περιοχές του ελληνισμού. Αυτά προέρχονται από έρευνα σε εκδομένες συλλογές και λαογραφικά περιοδικά. Καθοριστικό ρόλο έπαιξε παράλληλα και η προσεκτική μελέτη των τόμων του ελληνικού καταλόγου παραμυθιακών τύπων και παραλλαγών, που είναι ανηρτημένοι στην ιστοσελίδα του Ιστορικού Αρχείου Ελληνικής Νεολαίας. Τα κείμενα των παραμυθιών της διατριβής βρίσκονται στο Παράρτημα ΙΙ. Σημείο αναφοράς και αφετηρία είναι οπωσδήποτε το έργο του Ρώσου εθνογράφου και λαογράφου Vladimir Propp για τις «Ιστορικές ρίζες του μαγικού παραμυθιού» (Leningrad 1946), το οποίο αποτελεί μια πρωτότυπη προσπάθεια ανάλυσης του περιεχομένου του παραμυθιού στον άξονα της διαχρονίας και σ’ αυτό επιχειρείται ιστορική ερμηνεία σε σημαντικά σύμβολα που μας απασχολούν. Ο Propp δημοσίευσε την έρευνα αυτή δεκαοκτώ χρόνια μετά τη «Μορφολογία του παραμυθιού» και πολύ αργότερα έγινε γνωστή στον δυτικό κόσμο. Το περιεχόμενο των «Ιστορικών ριζών» παρουσιάζεται στο Παράρτημα Ι. Εκεί παρατίθενται οι περιλήψεις των δέκα κεφαλαίων, διανθισμένες με πολλά αυτούσια αποσπάσματα του κειμένου, καθώς βρίσκεται σε εξέλιξη και η πλήρης μετάφραση και έκδοση της μελέτης στην ελληνική γλώσσα. Στο εισαγωγικό κεφάλαιο της γερμανικής έκδοσης (Μόναχο 1987), όπου βρίσκονται οι παραπομπές της διατριβής, ο Propp αναφέρει ότι το παραμύθι έχει διατηρήσει ίχνη τελετουργικών και εθίμων της προταξικής εποχής, ώστε πάρα πολλά μοτίβα να βρίσκουν την γενετική τους ερμηνεία διαμέσου της σύγκρισης με αυτά τα τελετουργικά. Ωστόσο, υποστηρίζει ότι θα ήταν τραγικό λάθος, να λάβουμε θέση καθαρά εμπειριστική και να παρατηρήσουμε το παραμύθι ως ένα είδος χρονικού. Το κριτήριο με βάση το οποίο επιλέχθηκαν οι παραλλαγές που αναλύουμε είναι ότι παρουσιάζουν ήρωες που μετακινούνται και ταξιδεύουν· εστιάζουμε δηλαδή στον εντοπισμό παραμυθιών με συγκεκριμένη δομή, όπου είναι εμφανές το αφηγηματικό ταξίδι και η συμβολική περιπλάνηση. Μας ενδιαφέρουν ιδιαίτερα οι λειτουργίες και οι συμβολισμοί που περιλαμβάνονται στην πλοκή από την αναχώρηση μέχρι και την επιστροφή του ήρωα – αναζητητή. Δύο μεγάλοι, τεμνόμενοι κύκλοι κομίζουν ποσοτικά την πλειοψηφία των μοτίβων που εξετάζουμε: ο ένας είναι ο κύκλος του μυητικού τελετουργικού και ο άλλος είναι ο κύκλος των αντιλήψεων για τον θάνατο και τα μετά από αυτόν. Ο Propp θεωρεί ότι ο κύκλος της μύησης είναι η αρχαιότερη βάση του παραμυθιού. Όλα τα μοτίβα που περιέχονται στη λίστα της μύησης, ενωμένα, μπορούν να γίνουν αντικείμενο επεξεργασίας και να ‘‘δώσουν’’ ένα ατελείωτο πλήθος παραμυθιών. Στο παραμύθι έχουν διατηρηθεί θρησκευτικές αντιλήψεις και πίστεις για το θάνατο και την ύπαρξη της ψυχής μετά από αυτόν. Το ταξίδι του παραμυθιακού ήρωα είναι ένα συμβολικό πέρασμα στο κράτος του θανάτου, επιστροφή από αυτό και αναγέννηση σε ένα νέο ανακαινισμένο πρόσωπο.