Ακούσια και εκούσια απομνημόνευση σε ασθενείς με νευροεκφυλιστικά νοσήματα

Abstract

Introduction: Incidental memory refers to the ability of memorizing information without specific intention. On the other hand, intentional memory refers to situations when individuals make a conscious effort to memorize the presented information. Incidental memory seems to play a very important role in everyday life, but is rarely being assessed during neuropsychological evaluation.The goal of the present doctoral dissertation is the investigation of incidental and intentional memory in patients with neurodegenerative diseases (Alzheimer's disease, Parkinson's disease, Mild Cognitive Impairment) as well as their changes during normal aging. In addition, one of the objectives of the present research was to study the correlation between incidental/intentional memory with other cognitive functions as well as to investigate the association with the demographic characteristics of the sample. Finally, we investigated the association between incidental and intentional memory with patients' imaging findings.Methodology: The sample of the present study consisted of 107 participants, 72 healthy participants and 65 patients with neurological conditions affecting cognitive functions (15 patients with Alzheimer's disease, 33 patients with Mild Cognitive Impairment and 17 patients with Parkinson's disease). All participants were examined by a special neurologist and neuropsychologist, and for their inclusion in the study they had to meet specific clinical and driving criteria.Incidental memory evaluation was performed through a driving simulator experiment. More specifically, after completing the driving simulation, an incidental memory questionnaire, designed specifically for the needs of the experiment, was administrated to the participants. It consisted of questions about stimuli observed by the participants during the driving scenario either in the form of free recall or in the form of recognition task. In addition, intentional memory, verbal and visuospatial, was evaluated by two neuropsychological tests: (a) Hopkins Verbal Learning Test-Revised and (b) Brief Visuospatial Memory Test-Revised.Results: The results of the analyses for the group of healthy participants revealed a greater impact of age on incidental memory tasks. On the contrary, gender did not appear to have such an effect on either incidental or intentional memory. In addition, attentional and executive functioning was more strongly associated with incidental memory than the intentional memory measures that were utilized in the current study.The results of this study for patients with amnestic Mild Cognitive Impairment and mild Alzheimer's Disease indicated that: a) patients with mild Alzheimer's Disease performed worse than the amnestic Mild Cognitive Impairment group and the control group in incidental and intentional memory tasks, b) in comparison to the control group, patients with aMCI had a significant attenuation of performance only in intentional memory (verbal and visuospatial), c) when we separated the amnestic Mild Cognitive Impairment group patients with or without hippocampal atrophy, the only memory measure that appeared to differentiate the two subgroups was the incidental recognition task in which patients with hippocampal atrophy had a significantly lower performance than the patients without hippocampal atrophy, d) the incidental memory tasks, both free recall and recognition, were the only memory measures that strongly correlated with both right and left hippocampal atrophy but also with the overall atrophy of the temporal lobes.The results for patients with Parkinson's disease, in comparison to the control group, revealed a significant impairment in intentional recall, both for verbal and visuospatial information. On the contrary, incidental memory seems to be better preserved in patients with Parkinson's disease. Our results revealed that compared to the control group, patients with Parkinson's disease had a significantly lower performance in neuropsychological tests evaluating attention and executive functions, which were significantly correlated with the intentional verbal and visuospatial memory tasks.Discussion: The present doctoral thesis aims to the comprehensive evaluation of memory impairments, in order to contribute into the formulation of better diagnostic procedures and consequently to the implementation of better treatment plans.Ageing appears to affect to a greater extent incidental rather than intentional memory. Healthy elderly seem to be able to retain adequately information that they have intentionally attempted to memorize while incidental encoding of information appears to be more affected during normal aging.The present study also highlights the strong relationship between incidental memory and the volume of the hippocampus in patients with amnestic Mild Cognitive Impairment and mild Alzheimer's disease. Future studies could investigate the predictive value of incidental memory in detecting patients with amnestic Mild Cognitive Impairment who are at greater risk of developing Alzheimer's disease.Patients with Parkinson's disease appeared to have significant deficits only in the intentional recall task whereas incidental memory was well preserved. Concerning that intentional memory is a more effortful and demanding cognitive process the significant difference in the intentional memory task between PD patients and the control group could be attributed to attentional frontal-related impairments that commonly appear in patients with Parkinson's disease. Finally, our findings indicated that PD patients performed worse only in the intentional recall task while their recognition performance was intact. This pattern of findings supports the view that the difficulties observed in intentional recall maybe explained by a frontal/executive dysfunction and not from a primary dysfunction of the medial temporal lobe structures.

Εισαγωγή: Η ακούσια μνήμη αναφέρεται στην ικανότητα απομνημόνευσης πληροφοριών χωρίς συγκεκριμένη πρόθεση. Αντιθέτως, η εκούσια μνήμη αναφέρεται στις περιπτώσεις όπου τα άτομα καταβάλλουν συνειδητή προσπάθεια ώστε να απομνημονεύσουν τις πληροφορίες που τους παρουσιάζονται. Η ακούσια απομνημόνευση φαίνεται ότι παίζει πολύ σημαντικό ρόλο στην καθημερινή ζωή ωστόσο σπάνια αξιολογείται κατά τον νευροψυχολογικό έλεγχο. Το θέμα της παρούσας διδακτορικής διατριβής είναι η διερεύνηση της ακούσιας και εκούσιας μνήμης σε ασθενείς με vευροεκφυλιστικές παθήσεις (νόσο Αλτσχάιμερ, νόσος Parkinson, Ήπια Νοητική Έκπτωση) καθώς και την μεταβολή τους κατά το φυσιολογικό γήρας. Επιπρόσθετα, ένας από τους ερευνητικούς σκοπούς της παρούσας εργασίας ήταν η μελέτη της σχέσης της ακούσιας/εκούσιας μνήμης με τις υπόλοιπες νοητικές λειτουργίες αλλά και η διερεύνηση της σχέση με τα δημογραφικά χαρακτηριστικά του δείγματος. Τέλος, μελετήθηκε η σχέση μεταξύ της ακούσιας και εκούσιας μνήμης με τα απεικονιστικά ευρήματα των ασθενών.Μεθοδολογία: Το δείγμα της παρούσας μελέτης αποτελείται από 107 συμμετέχοντες, 72 υγιείς συμμετέχοντες και 65 ασθενείς με νευρολογικές παθήσεις που επηρεάζουν τις νοητικές λειτουργίες (15 ασθενείς με νόσο Alzheimer, 33 ασθενείς με Ήπια και 17 ασθενείς με νόσο Parkinson). Όλοι οι συμμετέχοντες εξετάσθηκαν από ειδικό νευρολόγο και νευροψυχολόγο ενώ για την ένταξή τους στην μελέτη έπρεπε να πληρούν συγκεκριμένα κλινικά και συγκοινωνιακά κριτήρια. Η αξιολόγηση της ακούσιας μνήμης πραγματοποιήθηκε μέσω ενός σεναρίου οδήγησης σε προσομοιωτή. Πιο συγκεκριμένα, αμέσως μετά την ολοκλήρωση της οδήγησης στον προσομοιωτή χορηγήθηκε ένα ερωτηματολόγιο ακούσιας μνήμης, που σχεδιάστηκε ειδικά για τις ανάγκες του πειράματος, το οποίο περιείχε ερωτήσεις αναφορικά με ερεθίσματα τα οποία παρατήρησαν οι συμμετέχοντες κατά την διάρκεια του οδηγικού σεναρίου. Το συγκεκριμένο ερωτηματολόγιο περιλάμβανε ερωτήσεις ελεύθερης ανάκλησης και αναγνώρισης. Επιπλέον, η εκούσια μνήμη, τόσο η λεκτική όσο και η οπτικοχωρική, αξιολογήθηκε μέσω δύο νευροψυχολογικών δοκιμασιών: (α) Hopkins Verbal Learning Test-Revised και (β) Brief Visuospatial Memory Test-Revised. Αποτελέσματα: Τα αποτελέσματα των αναλύσεων για την ομάδα των υγιών συμμετεχόντων έδειξαν σημαντική επίδραση της ηλικίας μόνο στις δοκιμασίες ακούσιας μνήμης. Αντίθετα, η επίδραση του φύλου βρέθηκε μη στατιστικώς σημαντική. Επιπρόσθετα, οι επιδόσεις των υγιών συμμετεχόντων στις δοκιμασίες που αξιολογούν την προσοχή και τις επιτελικές λειτουργίες συσχετίστηκαν σημαντικά με τις δοκιμασίες της ακούσιας μνήμης.Τα αποτελέσματα των αναλύσεων για τους ασθενείς με αμνησιακή Ήπια Νοητική Έκπτωση και ήπια Νόσο Alzheimer έδειξαν ότι: α) οι ασθενείς με ήπια Νόσο Alzheimer παρουσίασαν χειρότερη επίδοση από την ομάδα των ασθενών με αμνησιακή Ήπια Νοητική Έκπτωση και την ομάδα ελέγχου στις δοκιμασίες ακούσιας μνήμης και εκούσιας οπτικοχωρικής μνήμης, β) οι ασθενείς με αμνησιακή Ήπια Νοητικη Έκπτωση, σε σύγκριση με τους υγιείς συμμετέχοντες, είχαν σημαντικά χαμηλότερη επίδοση μόνο στις δοκιμασίες εκούσιας μνήμης (λεκτικής και οπτικοχωρικής), γ) όταν χωρίσαμε την ομάδα των ασθενών με αμνησιακή Ήπια Νοητική Έκπτωση, σε ασθενείς με ή χωρίς ατροφία των ιπποκάμπων, η μόνη δοκιμασία μνήμης που φάνηκε να διαφοροποιεί τις δύο ομάδες ήταν η ακούσια αναγνώριση κατά την οποία οι ασθενείς με αμνησιακή Ήπια Νοητική Έκπτωση και ατροφία των ιπποκάμπων είχαν σημαντικά χαμηλότερη επίδοση σε σχέση με τους ασθενείς χωρίς ατροφία, δ) οι δοκιμασίες ακούσιας μνήμης, τόσο η ελεύθερη ανάκληση όσο και η αναγνώριση, ήταν οι μόνες που συσχετίσθηκαν ισχυρά τόσο με την δεξιά όσο και με την αριστερή ατροφία των ιπποκάμπων αλλά και με την συνολική ατροφία των κροταφικών λοβών.Τα αποτελέσματα για τους ασθενείς με νόσο Parkinson σε σχέση με την ομάδα ελέγχου αποκάλυψαν στατιστικά σημαντική έκπτωση της εκούσιας ανάκλησης, τόσο της λεκτικής όσο και της οπτικοχωρικής. Αντίθετα, η ακούσια μνήμη στους ασθενείς με νόσο Parkinson φαίνεται να είναι καλά διατηρημένη. Επιπρόσθετα, τα αποτελέσματά μας αποκάλυψαν ότι σε σύγκριση με την ομάδα ελέγχου, οι ασθενείς με νόσο Parkinson εμφάνισαν σημαντικά χαμηλότερες επιδόσεις στις νευροψυχολογικές δοκιμασίες που αξιολογούν την προσοχή και τις επιτελικές λειτουργίες, οι οποίες συσχετίστηκαν σημαντικά με τις δοκιμασίες της εκούσιας λεκτικής και οπτικοχωρικής μνήμης. Αντιθέτως, δεν σημειώθηκαν αρκετές σημαντικές συσχετίσεις μεταξύ των προαναφερθεισών δοκιμασιών με την ακούσια μνήμη. Συζήτηση: Η παρούσα διδακτορική διατριβή αποσκοπεί στην πιο ενδελεχή αξιολόγηση των διαταραχών μνήμης, με στόχο να συνεισφέρει σε μία πιο έγκαιρη και έγκυρη διάγνωση των ασθενών και συνεπακόλουθα στον σχεδιασμό μιας καταλληλότερης παρέμβασης.Όσον αφορά τη λειτουργία της μνήμης κατά την φυσιολογική γήρανση, τα αποτελέσματα δείχνουν ότι οι υγιείς ηλικιωμένοι, σε σχέση με τα νεαρότερα άτομα, παρουσιάζουν έκπτωση στην λειτουργία της μνήμης που αφορά σε μεγαλύτερο βαθμό την ακούσια μνήμη. Οι υγιείς ηλικιωμένοι είναι ικανοί να συγκρατήσουν με ικανοποιητικό τρόπο τις πληροφορίες, τις οποίες είχαν προσπαθήσει εκούσια να τις απομνημονεύσουν ενώ η ακούσια κωδίκευση πληροφοριών φαίνεται να επηρεάζεται περισσότερο κατά το φυσιολογικό γήρας. Η παρούσα μελέτη υπογραμμίζει επίσης την ισχυρή σχέση που υπάρχει μεταξύ της ακούσιας μνήμης και του όγκου του ιπποκάμπου στους ασθενείς με αμνησιακή Ήπια Νοητική Έκπτωση και ήπια Νόσο Alzheimer. Μελλοντικές μελέτες θα μπορούσαν να διερευνήσουν την προγνωστική αξία της ακούσιας μνήμης στον εντοπισμό ασθενών με αμνησιακή Ήπια Νοητική Έκπτωση οι οποίοι βρίσκονται σε μεγαλύτερο κίνδυνο να εξελιχθούν σε νόσο Alzheimer.Οι ασθενείς με νόσο Parkinson παρουσιάζουν σημαντικά ελλείμματα τα οποία αφορούν την εκούσια μνήμη, ενώ η ακούσια φαίνεται καλύτερα διατηρημένη. Δεδομένου ότι η εκούσια μνήμη θεωρείται ως μια πιο απαιτητική και κοπιώδης νοητική διαδικασία, οι διαταραχές αυτές θα μπορούσαν να αποδοθούν σε μετωπιαίες διαταραχές και διαταραχές προσοχής. Τέλος, οι χαμηλές επιδόσεις των ασθενών μόνο στην δοκιμασία ελεύθερης ανάκλησης και όχι στην δοκιμασία αναγνώρισης υποστηρίζουν την άποψη ότι τα ελλείμματα μνήμης που εμφανίζουν οι ασθενείς Parkinson είναι πιθανό να οφείλονται σε μια μετωπιαία/επιτελική δυσλειτουργία και όχι σε δυσλειτουργία του έσω κροταφικού λοβού.