Οι νεολιθικές εγκαταστάσεις από την 7η ως την 5η π.Χ. χιλιετία στις λεκάνες του Αξιού και του Μοράβα

Abstract

This dissertation investigates Neolithic settlements in the regions of central Macedonia (Greece), FYROM and Serbia where two rivers, Axios and Morava, form the North-South axis around which numerous basins with tributaries was formed. The area is approached as a geographical entity in which ideas, materials and people were circulating throughout the Neolithic period. Research examines several parameters including geographical distribution of the settlements, environmental setting and main aspects of settlements’ economy, intra-site settlements’ organization, architecture and material culture. The presentation of data and the discussion is organized in three main chronological periods of the Neolithic: Early (6600-5800 BCE), Middle (5800-5400 BCE) and Late (5400-4500 BCE). According to available data it appears that neolithic settlements during the Early Neolithic, from Pieria to central Serbia, were of limited size, established in rolling landscapes or in the basins formed in hilly areas. These early settlements usually have pit-houses and show significant similarities in material culture, but also in economy suggesting some kind of connections.From 6300 to 6100 BCE, in the southern part of Axios valley, a small increase in Neolithic settlements is observed and the above-ground buildings were adopted. Notable is the absence of settlements dating to this period in the region of Pelagonia (FYROM).A significant increase of settlements is recorded after 6100 BC, when Neolithic communities settle in almost all regions, from the north Aegean coast to the Danube. Diversity is observed regarding the location of the settlements of this period, with a prevalence of these established on the gentle slopes of hills surrounding the basins. In some regions settlements are also located in the basins floor that was largely covered by swamps. Neolithic communities of this period display significant differences in the organization of space, architecture and material culture, although they also share some common characteristics in material culture. It appears that different local cultural identities emerged from this period onwards, as evidenced in their material culture. However, the most notable differences between two major geographical areas of Axios and Morava rivers are observed in the Late Neolithic in almost all the parameters examined. Cultural diversity characterized the basins of Axios, while settlements in the regions of Morava show striking similarities with only minor local diversities, pointing to close contacts in this large geographical area. In both geographical areas studied, the bioarchaeological remains show similarities in the economy of communities, but also significant differences primarily in animal husbandry. Mobility of materials, such as obsidian, blond flint and Spondylus shell ornaments, shows developed networks of exchange especially during the Late Neolithic connecting the regions from the northern Aegean coast to the Danube.

Η μελέτη αντιμετωπίζει τον χώρο των κεντρικών Βαλκανίων ως μια γεωγραφική ενότητα, στην οποία διακινούνται ιδέες, υλικά και άνθρωποι. Η προσέγγιση των ζητημάτων που πραγματεύονται, γίνεται μέσω παραμέτρων όπως είναι η γεωγραφική κατανομή, το περιβάλλον, η οικονομία, η οργάνωση του χώρου, η αρχιτεκτονική και τα στοιχεία του υλικού πολιτισμού. Από την ανάλυση των δεδομένων, φαίνεται ότι νεολιθικές εγκαταστάσεις κατά την Αρχαιότερη Νεολιθική έχουν μικρή έκταση και εντοπίζονται σε λοφώδεις περιοχές και στις λεκάνες που σχηματίζονται στις ημιορεινές περιοχές από την Πιερία μέχρι και την κεντρική Σερβία. Μεταξύ αυτών παρατηρούνται σημαντικές ομοιότητες στον υλικό πολιτισμό, αλλά και στην οικονομία τους, υποδηλώνοντας ίσως κάποιες επαφές και μετακινήσεις με αμφίδρομη κατεύθυνση. Από το 6300 ως το 6100 π.Χ. στην νότια λεκάνη του Αξιού παρατηρείται μικρή αύξηση των νεολιθικών εγκαταστάσεων και η υιοθέτηση των υπέργειων κατασκευών. Προβληματική είναι η απουσία εγκαταστάσεων αυτής της περιόδου στην Πελαγονία (ΠΓΔΜ), όπου μόνο μια θέση ίσως θα μπορούσε να ενταχθεί σε αυτήν την περίοδο. Σημαντική αύξηση των εγκαταστάσεων διαπιστώνεται μετά το 6100 π.Χ. οπότε νεολιθικές κοινότητες εγκαθίστανται σχεδόν σε όλες τις λεκάνες, από τις ακτές του βόρειου Αιγαίου μέχρι και τις παραδουνάβιες περιοχές. Όσον αφορά την τοποθεσία των οικισμών αυτής της περιόδου, διαπιστώνεται πολυμορφία με την επικράτηση όμως εκείνων που βρίσκονται στις πλαγιές των ομαλών λόφων που περιβάλλουν τις λεκάνες. Σε κάποιες περιοχές οι εγκαταστάσεις βρίσκονται και σε πεδινά εδάφη τα οποία σε μεγάλο μέρος τους καλύπτονταν από βάλτους. Οι κοινότητες αυτές αν και παρουσιάζουν κάποια κοινά χαρακτηριστικά στον υλικό πολιτισμό τους, έχουν σημαντικές διαφορές στην οργάνωση του χώρου, την αρχιτεκτονική και τον υλικό πολιτισμό τους. Φαίνεται ότι από αυτήν την περίοδο και μετά αρχίζουν να σχηματίζονται διαφορετικές τοπικές πολιτισμικές ταυτότητες. Οι σημαντικότερες διαφοροποιήσεις όμως μεταξύ των δύο μεγάλων λεκανών του Αξιού και του Μοράβα, διαπιστώνονται κατά τη Νεότερη Νεολιθική (5300-4600 π.Χ.) και αφορούν σχεδόν όλους τους τομείς που εξετάστηκαν. Κατά την περίοδο αυτή ενώ στη λεκάνη του Αξιού παρατηρείται μια πολιτιστική πολυμορφία, αντίθετα στη λεκάνη του Μοράβα σε όλες τις εγκαταστάσεις επαναλαμβάνονται τα ίδια χαρακτηριστικά με μικρές διαφοροποιήσεις μεταξύ των οικισμών, δίνοντας την εντύπωση της ύπαρξης στενών επαφών, που περιορίζονται σε αυτήν την γεωγραφική ενότητα και μόνο κάποια στοιχεία διαχέονται σε όμορες περιοχές. Στις δύο μεγάλες γεωγραφικές περιοχές που εξετάστηκαν, τα βιοαρχαιολογικά κατάλοιπα δείχνουν σημαντικές διαφορές στην προτίμηση των εκτρεφόμενων ειδών, αλλά και κάποιες ομοιότητες ως προς τα είδη που καλλιεργούσαν οι κοινότητες.Από τη διακίνηση κάποιων προϊόντων όπως είναι ο οψιανός των Καρπαθίων, ο ξανθός πυριτόλιθος και τα κοσμήματα από όστρεο spondylus φαίνεται ότι υπήρχαν δίκτυα ανταλλαγών που συνέδεαν τις βόρειες ακτές του Αιγαίου με τις παραδουνάβιες περιοχές και βορειότερα, ειδικά κατά τη Νεότερη Νεολιθική.