Οι εκφράσεις στα αγιολογικά κείμενα της παλαιολόγειας εποχής

Abstract

The hagiological texts of the late byzantine period, written by literate writers in a climate of intellectual development and deep religiousness, abound in laudatory descriptions (ekphraseis). Most of them concern the birthplace of the saint to whom the texts are dedicated, despite the frequent initial reserve on the writers’ part about the advisability of the observance of the laws of rhetoric. According to an old rhetorical rule, a person should first be praised because of his birthplace. In the current of the hagiological account, the writers incorporate laudatory descriptions of various cities, mainly Constantinople and Thessaloniki. The elements stressed all derive from centenary rhetorical theory and tradition, with an emphasis on certain elements expressing the new climate of the time: the eternal and universal Constantinople, the inhabitants’ praise because of their occupations and virtues - with an emphasis on the orthodox faith of course. Another example is the frequent trend for the idealization and spirituality of the cities, such as references to the antiquity and idyllic descriptions of nature, inspired by the spirit of Renaissance. Laudatory descriptions are also encountered about the Holy Mountain, the utmost religious centre of that time. The descriptions regarding monasteries and churches in various cities are also interesting, the most important being those of Hagia Sophia and Pege in Constantinople, the Acheiropoietos and Saint Demetrios church in Thessaloniki. Here also the idealization is noted as a main element of the description, a traditional element that comes mainly from the 6th century (Procopius and Paulus Silentiarius). Descriptions of the surrounding nature are also characterized by lyrical tones that create a spiritual uplift. From the gathering of all the descriptions (ekphraseis) in the hagiological texts of the late byzantine period it can be seen that the descriptions regarding cities outweigh others not only in number and size but also in rhetorical mannerism. This should initially be interpreted by the saints’ relationship with the city. The saints were the protectors – patrons of the cities, so their link with the city was close and unbreakable. The disturbed historical environment of the late byzantine period justifies the emphasis on the saints’ protection of the cities. Moreover, many of the hagiological texts are connected with a celebration or with the inauguration of a church, which were official events for the cities themselves and were addressed to the upper class attendant at the reading of the text itself. The Speech was also made to a part of the people, who were interested in their salvation. Because of the breaking of the empire, the cities constitute, at this time, small states that find a parallel in the Italian cities. Thus the rhetorical descriptions (ekphraseis) of the hagiological texts are of interest not only for their literary value, but also because they express the particular historical circumstances of the late byzantine period.

Τα αγιολογικά κείμενα της ύστερης βυζαντινής εποχής, γραμμένα από λόγιους συγγραφείς μέσα σε κλίμα πνευματικής ανάπτυξης και βαθιάς θρησκευτικότητας, βρίθουν εγκωμιαστικών εκφράσεων. Οι περισσότερες αφορούν την πατρίδα των αγίων στους οποίους είναι αφιερωμένα τα κείμενα, παρά την αρχική επιφύλαξη, πολλές φορές, των συγγραφέων τους ως προς τη σκοπιμότητα της τήρησης των νόμων της ρητορικής. Πρόκειται για τον παλαιό κανόνα σύμφωνα με τον οποίο το πρόσωπο έπρεπε να εγκωμιάζεται αρχίζοντας από την πατρίδα του. Στη ροή της αγιολογικής αφήγησης, οι συγγραφείς ενσωματώνουν εγκωμιαστικές εκφράσεις διαφόρων πόλεων, πρωτίστως της Κωνσταντινούπολης και της Θεσσαλονίκης. Τα στοιχεία τα οποία τονίζονται προέρχονται όλα από τη ρητορική θεωρία και τη ρητορική παράδοση αιώνων, με έμφαση σε ορισμένα στοιχεία που εκφράζουν το νέο κλίμα της εποχής: η αιώνια και οικουμενική Κωνσταντινούπολη, το εγκώμιο των κατοίκων από τα επιτηδεύματα και τις αρετές τους, με έμφαση φυσικά στην ορθόδοξη πίστη, έντονες τάσεις εξιδανίκευσης και πνευματικότητας των πόλεων, καθώς και αναφορές στην αρχαιότητα και ειδυλλιακές περιγραφές της φύσης, που εμπνέονται από το αναγεννησιακό πνεύμα. Εγκωμιαστικές περιγραφές συναντώνται και για το Άγιο Όρος, μέγιστο θρησκευτικό κέντρο της εποχής. Ενδιαφέρουσες είναι και οι εκφράσεις μονών και ναών σε διάφορες πόλεις, με σημαντικότερους την Αγία Σοφία και την Πηγή στην Κωνσταντινούπολη, την Αχειροποίητο και το ναό του Αγίου Δημητρίου στη Θεσσαλονίκη. Και εδώ σημειώνεται η εξιδανίκευση ως κύριο στοιχείο της περιγραφής, στοιχείο που προέρχεται από την παράδοση κυρίως του 6ου αι. (Προκόπιος και Παύλος Σιλεντιάριος). Εκφράσεις της περιβάλλουσας φύσης χαρακτηρίζονται από λυρικούς τόνους που δημιουργούν ψυχική ανάταση. Από τη συλλογή όλων των εκφράσεων στα αγιολογικά κείμενα της ύστερης βυζαντινής εποχής προκύπτει ότι υπερτερούν σε αριθμό και έκταση αλλά και σε ρητορική επιτήδευση οι εκφράσεις για τις πόλεις. Αυτό θα πρέπει να ερμηνευθεί αρχικά από τη σχέση των αγίων με τις πόλεις. Οι άγιοι ήταν οι προστάτες - πάτρωνες των πόλεων και γι’ αυτό ο δεσμός τους με τις πόλεις ήταν στενός και άρρηκτος. Το ταραγμένο ιστορικό περιβάλλον της ύστερης βυζαντινής εποχής δικαιολογεί την έμφαση στην προστασία των πόλεων από τους αγίους. Ακόμη, πολλά από τα αγιολογικά κείμενα συνδέονται με κάποια εορτή ή τα εγκαίνια ενός ναού, ένα επίσημο δηλαδή γεγονός για την πόλη και απευθύνθηκαν στην ανώτερη τάξη, που ήταν παρούσα κατά την εκφώνησή τους. Η Ομιλία γινόταν επίσης σε μέρος του λαού, τον οποίο ενδιέφερε η σωτηρία του. Λόγω της διάσπασης της αυτοκρατορίας, οι πόλεις αποτελούν αυτή την εποχή μικρά κρατίδια που βρίσκουν ένα παράλληλο στις ιταλικές πόλεις. Συνεπώς οι ρητορικές εκφράσεις των αγιολογικών κειμένων δεν έχουν ενδιαφέρον μόνο για τη φιλολογική τους αξία, αλλά και για το ότι εκφράζουν τις ιδιαίτερες ιστορικές συνθήκες της ύστερης βυζαντινής εποχής.