Η αγροτική ζωή στην Πελοπόννησο κατά την ύστερη βυζαντινή εποχή (κοινωνικο-οικονομικά στοιχεία για τους 13ο-15ο αι.)

Abstract

The present dissertation has been based mostly on edited, as well as unedited documents -most of them concern the latin-occupied parts of the Peloponnese-, aiming, in the first place, at defining the character and the development process of the feudalism the Latins established on their peloponnesian territorial possessions in the aftermath of the 4th Crusade, in comparison with the social and economic structures of the previous byzantine era and the venetian-feudal ones of the Senerissima’s colonies in the peninsula. One of my main targets is to show the influence on the latin-occupied areas of the contemporary byzantine agricultural regime and the feudal system of the latin principalities in the Eastern Mediterranean, especially, the crusader states in Syria and Palestine, underlying at the same time the survival of the byzantine institutions and customs and their continuous mixing with the western, frankish/venetian feudal ones in the latin-occupied dominions. A major contribution of my thesis lies in the chapter in which I examine the problem of the byzantine pronoia institution in the Greek Despotate of the Morea through the comparison of the documented allotments of pronoiai in the Peloponnese with the typical byzantine pronoiai in the Empire and, mainly, the feudal influences these allotments might be subject to and to what extent those influences attest to a process of feudalisation, in general, in the Despotate’s economic and social life. Through the systematic study of the documents I infer, first, that many byzantine social and economic institutions survived in the latin-occupied areas of the peninsula, a fact which proves the great part of the byzantine social and economic structures in the formation of the social and economic relations in these lands. Second, the large majority of the peasants not only in the latin-occupied parts of the Peloponnese, but also in the byzantine ones, were subject to the local landowners (villeins). Besides, the byzantine pronoia institution was not known in the peninsula before 1204. Only later, in the 15th C, there is evidence of certain “special” pronoiai, which could be bequeathed, entailed administrative duties for the beneficiaries, were granted by the Despot himself to prominent members of the local byzantine society, in recognition of their contribution and in exchange for a certain service, and were clearly under the influence of the feudal system of the neighbouring frankish principality.

Η παρούσα διατριβή βασίσθηκε σε εκδεδομένα το πλείστον, αλλά και ανέκδοτα έγγραφα -τα περισσότερα αφορούν στις λατινοκρατούμενες περιοχές της Πελοποννήσου-, με πρωταρχικό στόχο την περιγραφή του χαρακτήρα και της πορείας εξέλιξης του φεουδαρχικού συστήματος που εγκαθίδρυσαν οι Λατίνοι στις κτήσεις τους στην Πελοπόννησο την επαύριο της Δ΄ Σταυροφορίας, σε συσχετισμό με τις προϋπάρχουσες κοινωνικές και οικονομικές δομές του βυζαντινού υποστρώματος της χερσονήσου, αλλά και τις βενετικές-φεουδαρχικές των πελοποννησιακών κτήσεων της Γαληνοτάτης. Μία άλλη βασική επιδίωξή μου είναι να αναδείξω την επίδραση του σύγχρονου βυζαντινού γαιοκτητικού καθεστώτος, αλλά και του φεουδαρχικού συστήματος των λατινικών ηγεμονιών της Ανατολικής Μεσογείου και ειδικότερα, των σταυροφορικών κρατών της Συρίας και της Παλαιστίνης στις λατινικές κτήσεις της χερσονήσου, τονίζοντας συγχρόνως την επιβίωση των βυζαντινών θεσμών και συνηθειών και την διαρκή ζύμωσή τους με τους δυτικούς, φραγκικούς/βενετικούς φεουδαρχικούς θεσμούς των λατινοκρατούμενων περιοχών. Σημαντική συμβολή της εργασίας μου αποτελεί το κεφάλαιο όπου διερευνώ το ζήτημα του θεσμού της πρόνοιας στο δεσποτάτο του Μορέως μέσα από την σύγκριση των σωζόμενων προνοιακών παροχών της Πελοποννήσου με τις τυπικές βυζαντινές πρόνοιες της αυτοκρατορίας, και κυρίως, τις τυχόν φεουδαρχικές επιρροές που αυτές φέρουν και κατά πόσον αυτές πιστοποιούν μια διαδικασία εκφεουδαρχισμού γενικότερα του οικονομικού και κοινωνικού βίου του δεσποτάτου. Μέσα από τη συστηματική μελέτη των πηγών συνάγεται κατ’ αρχάς ότι στις λατινοκρατούμενες περιοχές της χερσονήσου επεβίωσαν πολλοί βυζαντινοί κοινωνικοί και οικονομικοί θεσμοί, γεγονός που καταδεικνύει τον σημαντικό ρόλο των βυζαντινών κοινωνικών και οικονομικών δομών στη διαμόρφωση του πλέγματος των κοινωνικών και οικονομικών σχέσεων σε αυτές τις περιοχές. Κατά δεύτερον, η μεγάλη πλειοψηφία των αγροτών τόσο στις λατινικές όσο και στις βυζαντινές κτήσεις της Πελοννήσου ήταν εξαρτημένοι καλλιεργητές γης (βιλλάνοι). Επιπλέον, ο βυζαντινός θεσμός της πρόνοιας δεν ήταν γνωστός στην περιοχή πριν το 1204. Μόνον τον 15ο αιώνα μαρτυρούνται ορισμένες «ιδιότυπες» πρόνοιες, οι οποίες ήταν κληροδοτήσιμες, συνεπάγονταν διοικητικές αρμοδιότητες για τους δικαιούχους, εκχωρούνταν από τον ίδιο τον δεσπότη σε επιφανή μέλη της τοπικής βυζαντινής κοινωνίας, σε αναγνώριση της προσφοράς τους και έναντι ορισμένης υπηρεσίας, και έφεραν σαφή φεουδαρχική επιρροή από το γειτονικό φραγκικό πριγκιπάτο.