Αττικά πορτρέτα κατά την εποχή της ρωμαιοκρατίας (1ος αι. π.Χ. - αρχ. 2ου αι. μ.Χ.): ζητήματα τυπολογίας, λειτουργίας και παραγωγής

Abstract

This thesis collects and examines the sculptured portraits (imperial and private, male and female) found in Attica and dated from the 1st c. B.C. to the beginning of the 2nd c. A.D. The first part of this study is dedicated to the typology of the portraits. Firstly the imperial ones and their relationship to the official typology of the metropolitan imperial portraits is discussed. Concerning private portraits, the data gathered suggests the use of general design templates/models, the “schemata” that were used by the artists as the core of the plastic creation and were modified according to the different hairstyle and individual motives, producing a variety of private portraits. Although the use of 12 ‘schemata’ for male and 3 for female private portraits has been ascertained, there are, nevertheless, several private portraits that cannot follow this categorization, therefore, they are dealt as unique cases. Next, the body types adopted for the attic portraits are discussed. A close look at the data indicates the wide diffusion of the cuirassed type, the limited representation in the toga statue type and the idealistic types, the connection between the seated statues and the first schema of male portraits and the rare documentation of the himation types and the otherwise widely preferred, during these times, Grand and Small Herculaneum types, as well as the Schulter- and Hüftbausch types, for the women. As far as the form of the portraits is concerned, this thesis propounds the view that there is a preference for the most idealistic youthfull schema on the funerary relief, a gradually rising preference for the bust-portraits, the existence of portraits to be inserted into herm shafts and the occasional rendering of portraits on medallions. Furthermore, the role of the portraits– that is cult, dedicatory/honorary, funerary – is examined according to the inscriptions, although they cannot be combined with any of our portraits. In addition, issues relevant to the production of the attic portraits are presented namely, their technical and stylistic features and their relation to the attic sculptural production of the time and the Delian portraits. The location of the workshops, as can be resumed from the published excavated areas as well as the specification of the Athenian artists who made portraits, as we know them from their signatures or from stylistic association among the studied archaeological material is also examined. At the end, an index provides indicative attributions of portraits to the attic sculptural workshops.

Στη διατριβή εξετάζονται τα γλυπτά πορτρέτα (αυτοκρατορικά και ιδιωτικά, ανδρικά και γυναικεία), που βρέθηκαν στην Αττική και χρονολογούνται από τον 1ο αι. π.Χ. έως τις αρχές του 2ου αι. μ.Χ. Στο πρώτο μέρος, όπου εξετάζεται η τυπολογία των πορτρέτων, μελετώνται αρχικά τα αυτοκρατορικά πορτρέτα και η σχέση τους με τους επίσημους εικονιστικούς τύπους των μητροπολιτικών έργων. Στα ιδιωτικά πορτρέτα ανιχνεύεται η χρήση γενικών σχεδιαστικών προτύπων, των «σχημάτων», που χρησίμευαν ως βάση των γλυπτών δημιουργιών και τα οποία παραλλάσσονταν με την εναλλαγή κομμώσεων και επιμέρους μοτίβων με αποτέλεσμα να παράγεται η ποικιλία των ιδιωτικών πορτρέτων. Διαπιστώθηκε η χρήση 12 σχημάτων για τα ανδρικά πορτρέτα και 3 για τα γυναικεία καθώς και ύπαρξη πορτρέτων που δεν μπορούν να ενταχθούν σε κάποιο σχήμα, αλλά αποτελούν μοναδικές δημιουργίες. Στη συνέχεια εξετάζονται οι αγαλματικοί τύποι που χρησιμοποιούνται στην Aττική για τα εικονιστικά αγάλματα. Διαπιστώνεται η μεγάλη διάδοση του τύπου του θωρακοφόρου, η μικρή διάδοση του τύπου του τηβεννοφόρου και ιδεαλιστικών τύπων, ο συσχετισμός των καθιστών μορφών με το πρώτο σχήμα ανδρικών πορτρέτων, η αποσπασματικά τεκμηριωμένη παρουσία των ιματιοφόρων αγαλμάτων και των συνηθισμένων για την εποχή γυναικείων αγαλματικών τύπων της Μεγάλης και Μικρής Ηρακλειώτισσας, και του τύπου με Schulter- ή Hüftbausch. Ως προς τη μορφή των πορτρέτων, παρατηρήθηκε στα επιτύμβια ανάγλυφα η προτίμηση στο πιο ιδεαλιστικό, νεανικό σχήμα, η ύπαρξη αυτοκρατορικών πορτρέτων σε ανάγλυφο, η σταδιακά αυξανόμενη προτίμηση στη μορφή της προτομής και η ύπαρξη πορτρέτων για ένθεση σε ερμαϊκές στήλες καθώς και η περιστασιακή απόδοση πορτρέτων σε μετάλλια. Κατόπιν εξετάζεται ο ρόλος των πορτρέτων – λατρευτικός, αναθηματικός – τιμητικός, επιτύμβιος - με βάση τις πληροφορίες που αντλούμε από τις επιγραφές, αν και αυτές δε συνδυάζονται με σωζόμενα πορτρέτα. Κατόπιν παρουσιάζονται ζητήματα σχετικά με την παραγωγή των πορτρέτων: τα τεχνικά και τεχνοτροπικά τους χαρακτηριστικά, η αναλογία τους σε σχέση με τα άλλα είδη γλυπτικής και με τα πορτρέτα της Δήλου, η αναζήτηση των εργαστηριακών χώρων, όπως προκύπτει από δημοσιευμένα ανασκαφικά δεδομένα, και ο προσδιορισμός των Αθηναίων καλλιτεχνών που φιλοτέχνησαν πορτρέτα στα χρόνια που μελετούμε, όπως τους γνωρίζουμε από τις υπογραφές τους αλλά και από τεχνοτροπικούς συσχετισμούς που γίνονται με βάση το μελετώμενο υλικό. Τέλος, παρατίθεται σύντομο παράρτημα με ενδεικτικές αποδόσεις πορτρέτων στα αττικά εργαστήρια παραγωγής.