Η εικονογραφία των Αγίων Αναργύρων Κοσμά και Δαμιανού στην βυζαντινή τέχνη

Abstract

The subject of this thesis is about the examination of the iconography of the Saints Anargyroi (Holy Unmercenaries) - Sts. Cosmas and Damian in the Byzantine art in connection with the hagiological texts and the literary sources. The text is comprised of four sections. In the first section, there is a summary of the development of the medical science in Byzantium along with new evidence of primary research, which is exploited for reasons of interpretation in the iconographic approach. In the second section, we present the lives of Saints Cosmas and Damian as well as the problems concerning the existence of three distinct pairs of saints named Cosmas and Damian. Another subject to be discussed in the same section is the Collection of the miracles, which happened at the most significant place of pilgrimage of the Saints Anargyroi, that is at the Monastery of Sts. Cosmas and Damian in the Kosmidion suburb of Constantinople. Moreover, we make reference to the significance of the two healing saints based on the churches dedicated to them, the hymnography and the sources, while the impact of the empire on the promotion of their significance and honour is also under examination. In the third section follows a study on iconography of Saints Cosmas and Damian on the basis of a variety of representations from the whole range of the Byzantine art. The iconographic analysis of individual representations and of scenes from the life of Saints Cosmas and Damian consists of the distinction of the pairs of the Saints Anargyroi, the related study of their portrait painting features in time as well as the identification of some rare scenes from their iconographic circle. The most frequent illustrated distinct pair of Sts. Anargyroi from the Middle Byzantine period and then on seems to be the Asian pair, as shown by the few scenes from their life, too. With regard to this iconographic approach, we also study the medical outfit and the medical equipment in connection with the sources that mention them. In the fourth section, we refer to the position of representation of Saints Anargyroi, Cosmas and Damian, and the place of their representation at the same icon among other saints in the monumental art, since these positions were chosen according to not only the texts of service but also the donators’ preferences. Finally, except for the monumental art, we also study in detail the factors, which ushered in representing the Saints Anargyroi in other works of the Byzantine art as well, such as portable icons, manuscripts, small artworks, pottery, sculpture, and lead seals.

Αντικείμενο της παρούσας διατριβής είναι η εξέταση της εικονογραφίας των αγίων Αναργύρων Κοσμά και Δαμιανού στην βυζαντινή τέχνη σε συνάρτηση με τα αγιολογικά κείμενα και τις πηγές. Το κείμενο αρθρώνεται σε τέσσερις ενότητες. Στην πρώτη ενότητα πραγματοποιείται συνοπτική θεώρηση της εξέλιξης της ιατρικής επιστήμης στο Βυζάντιο εμπλουτισμένη με νέα στοιχεία πρωτογενούς έρευνας που αξιοποιούνται ερμηνευτικά στην εικονογραφική προσέγγιση. Στην δεύτερη ενότητα παρουσιάζονται οι βίοι των αγίων Αναργύρων, καθώς και η προβληματική σχετικά με την ύπαρξη τριών συζυγιών με το όνομα Κοσμάς και Δαμιανός. Αντικείμενο πραγμάτευσης στην ίδια ενότητα αποτελούν επίσης οι Συλλογές των θαυμάτων που λαμβάνουν χώρα στο κυριότερο προσκύνημα των αγίων Αναργύρων στην Κωνσταντινούπολη, την μονή του Κοσμιδίου Επιπλέον, «χαρτογραφείται» η διάδοση της τιμής των δύο ιαματικών αγίων με βάση τους τιμώμενους επ’ ονόματί τους ναούς, την υμνογραφία, τις μαρτυρίες των πηγών και ερευνάται ο βαθμός επίδρασης του αυτοκρατορικού περιβάλλοντος στην προβολή της τιμής τους. Στην τρίτη ενότητα ακολουθεί η μελέτη της εικονογραφίας των αγίων Κοσμά και Δαμιανού επί τη βάσει πληθώρας παραστάσεων από ολόκληρο το φάσμα της βυζαντινής τέχνης. Η εικονογραφική ανάλυση των μεμονωμένων παραστάσεων και των σκηνών του βίου των αγίων Αναργύρων συνίσταται στην διάκριση των συζυγιών, στην συνακόλουθη διαχρονική εξέταση των προσωπογραφικών τους χαρακτηριστικών, καθώς και στην ταύτιση σπάνιων σκηνών από τον εικονογραφικό τους κύκλο. Η συχνότερα εικονογραφούμενη συζυγία από την μεσοβυζαντινή περίοδο και εξής φαίνεται ότι είναι η ασιατική, γεγονός που αντικατοπτρίζεται επίσης και στις ευάριθμες σκηνές του βίου. Στο πλαίσιο της εικονογραφικής προσέγγισης εξετάζονται επίσης η ιατρική ενδυμασία και τα ιατρικά σύνεργα σε σχέση με τις μαρτυρίες των πηγών. Στην τέταρτη ενότητα γίνεται αναφορά στην θέση απεικόνισης των αγίων Αναργύρων Κοσμά και Δαμιανού και συναπεικόνισής τους με άλλους αγίους στην μνημειακή τέχνη, όπως εν γένει διαμορφώθηκε υπό την επίδραση των λειτουργικών κειμένων αλλά και τις προτιμήσεις των δωρητών. Τέλος, εκτός από την μνημειακή τέχνη εξετάζονται επισταμένως οι παράγοντες που συνετέλεσαν στην επιλογή της απεικόνισης των αγίων Αναργύρων και σε άλλα έργα βυζαντινής τέχνης, όπως στις φορητές εικόνες, στα χειρόγραφα, στα έργα μικροτεχνίας, στην κεραμική, την γλυπτική και τα μολυβδόβουλλα.