Ο ζωγραφικός διάκοσμος του νάρθηκα και της λιτής της μονής Δοχειαρίου (1568)

Abstract

The present dissertation focuses on the wall paintings in the narthex and the liti of the katholikon of the Docheiariou monastery. This systematic research complements the existing approaches on the 16th-century Orthodox wall painting in the monastic centres of Mount Athos and Meteora.Docheiariou monastery—located on the west side of Mount Athos—was founded in the 11th century. Although originally dedicated to St Nikolaos, the monastery has been recorded as dedicated to Archangel Michael from the beginning of the 12th century. This change coincides with the appearance of two very significant abbots, Euthymios and Neophytos, and is also associated with the miracle of the Archangels in the Monastery—the discovery of a treasure—that made it possible to complete its renovation. The katholikon took its present form when it was completely renovated under the patronage of the Moldavian prince Alexandru Lapusneanu (1552-1561 and 1563/64-1568).The iconography of Docheiariou’s narthex and liti is in full compliance with the principles that determined the iconographic programme of the narthex in the Post-Byzantine period and were applied, with few differences, in most of the religious monuments of the examined period. The evolution of this iconography can also be traced in Moldavian churches of the 16th century. The large spaces of the narthex and the liti allowed the master painter some initiative, compared to the more strict and conservative iconographic programme of the main church. The choices made by the painter reveal his artistic and intellectual concerns while shedding light on the ideological background and beliefs of his era.The systematical iconographical and stylistic analysis of the wall paintings proved that the Docheiariou painter follows strictly the “Cretan” iconographic tradition as it appears in the monastical centres of Mount Athos and Meteora, while he conforms with an established artistic language, acknowledged by monastic circles. The work of the anonymous, skillful painter is distinguished by eclecticism in his choice of models, which can be traced mostly in the “Cretan” school of monumental religious painting.Such an extended iconographical programme (including 294 compositions) can be positively attributed to a workshop of numerous painters under the guidance of an experienced master. The research has pointed out the close artistic connection between the wall paintings under consideration and those at the monasteries of Dionysiou – Athos, the Metamorphosis – Meteora, Dousikou - Thessaly and Rousanou - Meteora, and has finally identified the anonymous painter of Docheiariou monastery as Tzortzis.

Η παρούσα μελέτη εστιάζει στον ζωγραφικό διάκοσμο του νάρθηκα και της λιτής του καθολικού της μονής Δοχειαρίου και αποτελεί την πρώτη συστηματική παρουσίαση των τοιχογραφιών του, η οποία έρχεται να συμπληρώσει την έως τώρα έρευνα για την ορθόδοξη μνημειακή ζωγραφική της περιόδου στα μεγάλα μοναστικά κέντρα του Αγίου Όρους και των Μετέωρων.Η ίδρυση της μονής Δοχειαρίου —χτισμένη στη δυτική πλευρά του Αγίου Όρους— ανάγεται στις αρχές του 11ου αι. Αρχικά αφιερωμένη στον άγιο Νικόλαο, παρουσιάζεται στις αρχές του 12ου αι. ως ανέκαθεν αφιερωμένη στον αρχάγγελο Μιχαήλ. Η αλλαγή αυτή συμπίπτει με την εμφάνιση δύο σημαντικών προσωπικοτήτων στην ιστορία της Δοχειαρίου, των ηγουμένων Ευθυμίου και Νεοφύτου, καθώς και το θαύμα των αρχαγγέλων στη μονή Δοχειαρίου (εύρεση θησαυρού), χάρη στο οποίο ολοκληρώθηκαν όχι μόνο οι εργασίες ανακαίνισης, αλλά άλλαξε και η αφιέρωσή της. Η σημερινή μορφή του καθολικού οφείλεται στην εκ βάθρων ανακαίνισή του με χορηγία του Μολδαβού ηγεμόνα Αλέξανδρου Λαπουσνεάνου (1552-1561 και 1563/64-1568).Στο εικονογραφικό πρόγραμμα του νάρθηκα και της λιτής της Δοχειαρίου βρίσκουν την πλήρη ανάπτυξή τους οι αρχές που διαμόρφωσαν το εικονογραφικό πρόγραμμα του νάρθηκα των ύστερων βυζαντινών χρόνων, σε άμεση πιθανώς σχέση με την εξέλιξή του στα μνημεία της Μολδαβίας κατά τον 16ο αιώνα. Οι αρχές αυτές εφαρμόζονται με κάποιες αποκλίσεις στα περισσότερα μνημεία της περιόδου. Οι δύο ευρείς αυτοί χώροι του καθολικού της Δοχειαρίου επιτρέπουν στον επικεφαλής ζωγράφο να αναπτύξει μεγαλύτερη πρωτοβουλία, σε σχέση με το καθιερωμένο και σαφώς πιο αυστηρό πρόγραμμα του κυρίως ναού, και μέσα από τις επιλογές του να προβληθούν οι καλλιτεχνικές και πνευματικές του αναζητήσεις, φωτίζοντας παράλληλα το ιδεολογικό υπόβαθρο και τις αντιλήψεις της εποχής.Η διεξοδική εικονογραφική και τεχνοτροπική ανάλυση του διακόσμου φανέρωσε ότι ο ζωγράφος της Δοχειαρίου κινείται αυστηρά στο πλαίσιο της “κρητικής” εικονογραφικής παράδοσης, όπως εκφράζεται στα μεγάλα μοναστικά κέντρα του Αγίου Όρους και των Μετεώρων, ενώ ακολουθεί μια καθιερωμένη κι αποδεκτή στο μοναστικό περιβάλλον εικαστική γλώσσα. Τον ανώνυμο ζωγράφο διακρίνει τεχνική επιδεξιότητα και αρτιότητα στην απόδοση των συνθέσεων, καθώς και ένας εκλεκτικισμός στην άντληση των προτύπων που προέρχονται στην πλειονότητά τους από την “Κρητική” Σχολή.Σε ένα τόσο εκτενές ζωγραφικό σύνολο (294 παραστάσεις) είναι βέβαιη η συμμετοχή ενός πολυμελούς συνεργείου, το οποίο κατευθύνεται από έναν έμπειρο ζωγράφο που καθορίζει τις αρχές στις οποίες θα κινηθούν οι βοηθοί και μαθητές του. Την ταύτιση του ανώνυμου ζωγράφου της Δοχειαρίου με τον Τζώρτζη επιβεβαίωσε η αναλυτική μελέτη των τοιχογραφιών του νάρθηκα και της λιτής, η οποία έδειξε τις στενές σχέσεις της ζωγραφικής ανάμεσα στις μονές Διονυσίου (τμήμα του διακόσμου), Μεταμόρφωσης Μετεώρων, Δουσίκου και Ρουσάνου.