Οι τοιχογραφίες του ναού του Αγίου Αθανασίου του Μουζάκη και η ένταξή τους στη μνημειακή ζωγραφική της Καστοριάς και της ευρύτερης περιοχής (Καστοριά, μείζων Μακεδονία, Β. Ήπειρος)

Abstract

The subject of this thesis concerns the mural paintings of Saint Athanasius Mouzakis in Kastoria, a church built and decorated in 1383/4 by members of the Albanian family Mouzakis, last rulers of the city before the Turkish conquest. The monument is recognized as the culmination of a period of great prosperity and rich artistic production when Kastoria experiencing during the second half of the 14th century. The study is divided into four major parts. The first part is introductory and includes four small chapters discussing the historical context of the period, the topography of the monument, the architecture of the building and finally the dedicatory inscription. The second theme is dedicated to the study of the iconography of all the subjects, narrative scenes and individual holy figures. The third part examines the technique and style of the paintings in six chapters considering the colors, the drapery, the rendering of the flesh, the modeling of fully and half length figures, finally the settings and the figures of the narrative scenes. The fourth and final part is divided in six chapters, that reconstruct and conclude what was studied earlier. The first chapter refers to the eschatological character of the paintings and discusses the subject of the donors’ representation, which is allusively integrated in the composition of the Deisis on the northern wall. The second chapter sets out the findings on the particular features of the painter, who participates in a current of the second half of the 14th century, which aims in reviving the values of the art of the Palaiologean Renaissance. The third chapter refers to the discreet integration into some frescoes of elements originating from Gothic art. The fourth chapter is a reference to the participation of an the principal painter's assistant, whose presence is limited to the northern wall in forms of busts and some narrative scenes. The fifth chapter sets out the findings regarding the correlations of the artist with other mural decorations which have been attributed to him in the past, while his paintbrush is spotted for the very first time in other paintings. The artist’s presence is recognized at the façade of the church of the Virgin Mary on the island of Mali Grad Prespa (1368/9), at the church of Christ Zoodotes Borje near Korca of Northern Epirus (1389-1390) and at a portable icon with the archangel Michael from the Museum of Medieval Art in Korca. The sixth and last chapter of the final part refers to the effects of the painter’s art to later artists in Kastoria and its’ surrounding areas.

Το θέμα της παρούσας διδακτορικής διατριβής αφορά στις τοιχογραφίες του ναού του Αγίου Αθανασίου του Μουζάκη στην Καστοριά, ο οποίος χτίστηκε και τοιχογραφήθηκε στα 1383/4 από μέλη της αλβανικής οικογένειας Μουζάκη, τελευταίων ηγεμόνων της πόλης πριν από την τουρκική κατάκτηση. Το μνημείο αναγνωρίζεται ως το απαύγασμα μιας περιόδου μεγάλης ακμής και πλούσιας καλλιτεχνικής παραγωγής, που η Καστοριά βιώνει κατά το δεύτερο μισό του 14ου αιώνα. Η μελέτη του χωρίζεται σε τέσσερεις μεγάλες θεματικές ενότητες. Η πρώτη θεματική ενότητα έχει εισαγωγικό χαρακτήρα και περιλαμβάνει τέσσερα κεφάλαια, στα οποία εξετάζονται το ιστορικό πλαίσιο της περιόδου, η τοπογραφία της περιοχής του μνημείου, η αρχιτεκτονική του και τέλος η κτητορική επιγραφή του. Η δεύτερη θεματική ενότητα μελετά την εικονογραφία των παραστάσεων. Στην τρίτη θεματική ενότητα εξετάζονται η τεχνική και η τεχνοτροπία των τοιχογραφιών, σε έξι κεφάλαια που αφορούν στο χρώμα, στην πτυχολογία, στο πλάσιμο της σάρκας, στη σκηνική παρουσία των μεμονωμένων μορφών, στο βάθος και στις μορφές των αφηγηματικών σκηνών. Η τέταρτη και τελευταία θεματική ενότητα περιλαμβάνει άλλα έξι κεφάλαια, που ανασυνθέτουν τα όσα αναλύθηκαν πρωτύτερα. Το πρώτο αναφέρεται στον εσχατολογικό χαρακτήρα της ζωγραφικής του μνημείου, καθώς και στην οιονεί κτητορική παράστασή του, που ενσωματώνεται στη Δέηση του βόρειου τοίχου. Στο δεύτερο κεφάλαιο διατυπώνονται τα συμπεράσματα που αφορούν στα χαρακτηριστικά της τέχνης του ζωγράφου, ο οποίος εντάσσεται σ’ ένα ρεύμα αναβίωσης των αξιών της Παλαιολόγειας Αναγέννησης. Στο τρίτο κεφάλαιο εξετάζεται η διακριτική ενσωμάτωση στις παραστάσεις στοιχείων της ύστερης γοτθικής τέχνης. Στο τέταρτο κεφάλαιο γίνεται αναφορά στην συμμετοχή ενός βοηθού του κύριου ζωγράφου, η παρουσία του οποίου περιορίζεται στο βόρειο τοίχο. Στο πέμπτο κεφάλαιο διατυπώνονται τα συμπεράσματα που αφορούν στους συσχετισμούς της τέχνης του ζωγράφου με εντοίχια σύνολα που του αποδόθηκαν στο παρελθόν, ενώ παράλληλα ο χρωστήρας του αναγνωρίζεται για πρώτη φορά σε άλλα έργα. Στον ζωγράφο αποδίδονται οι προσόψεις του ναού της Παναγίας στο Mali Grad της Μεγάλης Πρέσπας (1368/9), στο ναό του Χριστού Ζωοδότη Borje κοντά στην Κορυτσά (1389/90), καθώς και φορητή εικόνα με τον αρχάγγελο Μιχαήλ από το Μουσείο Μεσαιωνικής Τέχνης της Κορυτσάς. Στο έκτο κεφάλαιο της τελευταίας ενότητας συνοψίζονται οι επιδράσεις της τέχνης του μνημείου στη ζωγραφική μεταγενέστερων χρόνων, της Καστοριάς και όμορων γεωγραφικά περιοχών.