Ο διάλογος ως μηχανισμός υποστήριξης της γνώσης στο μάθημα της λογοτεχνίας στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση

Abstract

Τhe present study illuminates the forms of dialogue which are used within the modern greek literature instruction in the secondary education in Greece. It focuses on the research of feedback, that consists of those dialogic instances, within which teachers respond to their students’ interpretation attempts, so that their students take advantage of their support and elaborate the constructed meaning. Our study examines feedback as a dialogic event which scaffolds the construction of (new) literature knowledge in the classroom and attempts to locate feedback communication patterns within specific cases. The emphasis that is attributed to dialogue is based on the sociocultural theory of Lev Vygotsky and his followers, according to which classroom talk defines the ways of thinking that students develop within a cognitive domain. We conducted a qualitative / ethnography research in 9 high school classrooms. We collected our data within those learning environments using the strategies of participant observation and interviewing. The main objects of analysis were the dialogic instances of feedback, which we investigated according to the methodology principles of Conversation Analysis, Discourse Analysis and, partly, Grounded Theory. Data analysis unfolded four student roles and correspondingly six teacher roles, which compose six feedback communication patterns. In the fields we studied, dialogic forms which we refer to as “transmission patterns” prevailed strongly. These patterns transmit literature knowledge which students are asked to consume passively. A second category of patterns, which we name “constructivistic patterns”, also emerged in all cases: these patterns seem to be related with the development of competent and dialogic readers, which construct together and negotiate literature knowledge. Furthermore, the study attempts to interprete its findings within the context of each one of the cases and their features but also within the wider sociocultural environment. The interpretation of data indicates that forms of dialogue that support the construction of knowledge were used mainly in middle to low contexts as to the social and economic level of the students, where a. students’ number is relatively smaller, b. exists a positive classroom climate. Foremost the constructivistic types of dialogue are related to characteristics of the teachers, such as: a. professional autonomy, b. personal engagement with literature, c. constructivistic approaches to literature knowledge, and d. care about communication practices and the teaching of dialogue. Proposals for further research, educational practice and teacher education are being discussed.

H παρούσα μελέτη ερευνά τις μορφές με τις οποίες χρησιμοποιείται ο διάλογος κατά τη διδασκαλία της νεοελληνικής λογοτεχνίας στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση. Ειδικότερα, εστιάζει στη διερεύνηση της ανατροφοδότησης, στα στιγμιότυπα εκείνα, δηλαδή, του διαλόγου κατά τα οποία οι εκπαιδευτικοί ανταποκρίνονται στις ερμηνευτικές απόπειρες των μαθητών τους, έτσι ώστε οι τελευταίοι να αξιοποιούν τη βοήθεια αυτή και να βελτιώνουν τις ερμηνείες που έχουν παραγάγει. Η έρευνά μας, δηλαδή, προσεγγίζει την ανατροφοδότηση ως διαλογικό συμβάν το οποίο υποστηρίζει τη συγκρότηση νέας λογοτεχνικής γνώσης στην τάξη, και επιχειρεί να εντοπίσει επαναλαμβανόμενα σχήματα επικοινωνίας με τα οποία εμφανίζεται αυτή σε συγκεκριμένα πεδία. Η έμφαση που αποδίδουμε στη μελέτη του διαλόγου προκύπτει από την κοινωνικοπολιτισμική θεωρία του Vygotsky και των συνεχιστών του, στο πλαίσιο της οποίας η επικοινωνία μεταξύ εκπαιδευτικών και μαθητών στην τάξη καθορίζει τους τρόπους σκέψης που αναπτύσσουν οι μαθητές σε σχέση με ένα γνωστικό αντικείμενο. Για τη διερεύνηση της λεκτικής επικοινωνίας πραγματοποιήσαμε μία έρευνα ποιοτικού / εθνογραφικού τύπου. Η έρευνα διεξήχθη σε 9 τμήματα των Β’ και Γ΄ τάξεων οκτώ γυμνασίων του νομού Αττικής. Σε αυτά τα μαθησιακά περιβάλλοντα συλλέξαμε τα δεδομένα μας με τις στρατηγικές της συμμετοχικής παρατήρησης, των σημειώσεων πεδίου και της συνέντευξης. Το κύριο αντικείμενο ανάλυσης στην έρευνά μας ήταν τα διαλογικά στιγμιότυπα ανατροφοδότησης, τα οποία διερευνήσαμε βάσει των μεθοδολογικών αρχών της Ανάλυσης Συνομιλιών (Conversation Analysis), της Aνάλυσης Λόγου (Discourse Analysis), και, συμπληρωματικά, της Θεμελιωμένης Θεωρίας (Grounded Theory). Η ανάλυση των δεδομένων ανέδειξε 4 ρόλους μαθητών και αντίστοιχα 6 ρόλους εκπαιδευτικών, οι οποίοι στη διαπλοκή τους συνθέτουν 6 επικοινωνιακά σχήματα ανατροφοδότησης. Στα πεδία που ερευνήσαμε κυριάρχησαν τα σχήματα που ονομάσαμε «μεταβιβαστικά», ακριβώς επειδή μεταβιβάζουν λογοτεχνική γνώση την οποία οι μαθητές καλούνται να καταναλώσουν παθητικά. Μια δεύτερη κατηγορία σχημάτων, τα «κονστρουκτιβιστικά, επίσης αναδύθηκαν σε όλα τα πεδία: πρόκειται για σχήματα που σχετίζονται με την ανάπτυξη αυτοδύναμων αλλά και διαλεγόμενων αναγνωστών, οι οποίοι συγκροτούν αλλά και διαπραγματεύονται τη λογοτεχνική γνώση. Η έρευνα επιχειρεί περαιτέρω να ερμηνεύσει τα ευρήματά της με αναφορά στα χαρακτηριστικά των επιμέρους μαθησιακών περιβαλλόντων αλλά και του ευρύτερου κοινωνικο-πολιτισμικού πλαισίου. Η ερμηνεία των δεδομένων υποδεικνύει ότι τα κονστρουκτιβιστικά σχήματα εμφανίστηκαν με μεγαλύτερη συχνότητα σε περιβάλλοντα μέσα έως χαμηλά ως προς τα κοινωνικοοικονομικά χαρακτηριστικά των μαθητών, αλλά: α. με μικρότερο συγκριτικά αριθμό μαθητών στην τάξη και β. θετικό διδακτικό και ψυχολογικό κλίμα διδασκαλίας. Κυρίως, όμως, συνδέονται με χαρακτηριστικά των εκπαιδευτικών, όπως: α. η επαγγελματική τους αυτονομία, β. η προσωπική τους δέσμευση με τη λογοτεχνία, γ. η κονστρουκτιβιστική αντίληψη που είχαν διαμορφώσει για τη λογοτεχνική γνώση, και δ. η μέριμνά τους για τις επικοινωνιακές πρακτικές και τη διδασκαλία του διαλόγου. Η μελέτη μας, τέλος, περιλαμβάνει μία σειρά από προτάσεις για την αξιοποίηση των ευρημάτων της στην κατεύθυνση της συνέχισης της σχετικής έρευνας, της αναβάθμισης της διδακτικής πράξης, αλλά και της εκπαίδευσης των εκπαιδευτικών.