Ο εκπαιδευτικός λόγος της Ευρωπαϊκής Ένωσης για τη διαφορετικότητα και τη συμπερίληψη υπό το πρίσμα της θεωρίας της νεοφιλελεύθερης κυβερνητικότητας

Abstract

The aim of this doctoral thesis is tο investigate, under the prism of the theory of governmentality, the impact that the European Union's educational discourse on inclusion and diversity has on the individual’s subjectification process. According to M. Foucault, power produces knowledge and regimes of truth that drive the prevailing discourse in society. Through analysis of the EU’s discourse on education, the thesis examines how it is used to govern its subjects. Until now, inclusive education has been mainly studied through the positivist paradigm, as a matter of cultural politics and from the perspective of the effectiveness of educational inclusion policies. By using the technique of Foucauldian Discourse Analysis and by analysing the relevant discourse under the prism of the theory of governmentality, the research offers a unique, differentiated perspective on inclusive education discourse. The research material consists of fifty official EU education policy texts, covering the period between 2017-2023, and nine interviews with EU education policy experts. The discourse analysis shows that despite a shift towards more inclusive rhetoric, the EU’s educational discourse is geared towards fulfilling its economic mandate, while at the same time it appears to educationalize a series of structural problems in society. The constant need to acquire and upgrade one’s skills dominates the discourse which mainly serves the purpose of supporting the EU’s goals of boosting its productivity and competitiveness, facilitating the transition to a sustainable economy and avoiding social exclusion of the individual. Therefore, under the Foucauldian theory of governmentality, the EU's educational discourse on inclusion and diversity is considered a form of biopolitical power that is exercised on the population with the aim of influencing the individual into aligning his/her educational choices with the dominant economic-centric discourse.

Αντικείμενο της παρούσας διδακτορικής έρευνας αποτελεί η διερεύνηση της επίδρασης που ασκεί ο σύγχρονος εκπαιδευτικός λόγος της Ευρωπαϊκής Ένωσης περί συμπερίληψης και διαφορετικότητας στη διαδικασία της συγκρότησης της υποκειμενικότητας (subjectification) του ατόμου, υπό το πρίσμα της θεωρίας της κυβερνητικότητας (governmentality). Κατά τον Μ. Foucault η εξουσία παράγει γνώση, παράγει την πραγματικότητα και τα καθεστώτα αλήθειας που επικρατούν στην κοινωνία εντός της οποίας συντελείται η διαδικασία υποκειμενοποίησης του ατόμου. Ως εκ τούτου, μέσα από την ανάλυση του ενωσιακού εκπαιδευτικού λόγου με τη χρήση της τεχνικής της Φουκωικής Aνάλυσης Λόγου (Foucauldian Discourse Analysis), η εργασία εξέτασε πώς χρησιμοποιείται ο λόγος αυτός ως μέσο διακυβέρνησης των υποκειμένων στα οποία απευθύνεται. H εξέταση του ενωσιακού εκπαιδευτικού λόγου μέσα από το πρίσμα της θεωρίας της κυβερνητικότητας προσφέρει μια ξεχωριστή, διαφοροποιημένη οπτική γύρω από τη συμπεριληπτική εκπαίδευση που έως τώρα έχει μελετηθεί κυρίως είτε από τη σκοπιά του θετικιστικού παραδείγματος είτε ως πολιτισμική πολιτική είτε από τη σκοπιά της αποτελεσματικότητας των εκπαιδευτικών πολιτικών συμπερίληψης. Μέσα από την ανάλυση του ενωσιακού εκπαιδευτικού λόγου, ήτοι πενήντα επίσημων κειμένων εκπαιδευτικής πολιτικής της ΕΕ της περιόδου 2017-2023 και εννέα συνεντεύξεων με εμπειρογνώμονες της ενωσιακής εκπαιδευτικής πολιτικής, αναδείχθηκαν δέκα άξονες ανάλυσης: α) η προσχολική εκπαίδευση, β) η οικονομοποίηση της εκπαίδευσης, γ) η εκπαιδευτικοποίηση των κοινωνικών προβλημάτων, δ) ο κοινωνικός αποκλεισμός, ε) η συμπερίληψη, στ) η ισότητα, ζ) τα κριτήρια αναφοράς και η συγκριτική αξιολόγηση, η) η ποιότητα, θ) η εξατομίκευση της εκπαίδευσης και ι) οι άλλες απαιτήσεις από την εκπαίδευση. Από την ανάλυση καταδείχθηκε ότι παρόλη την ποιοτική στροφή προς μια πιο συμπεριληπτική ρητορική που παρατηρείται στον ενωσιακό εκπαιδευτικό λόγο, εντούτοις, ο χαρακτήρας του παραμένει εξαιρετικά οικονομοκεντρικός, ενώ παρατηρείται και μια τάση προς την εκπαιδευτικοποίηση διαρθρωτικών κοινωνικών προβλημάτων. H ρητορική περί συνεχούς απόκτησης και αναβάθμισης δεξιοτήτων κυριαρχεί και έχει ως βασικό σκοπό της την εξυπηρέτηση των στόχων της αύξησης της παραγωγικότητας, της ανταγωνιστικότητας, της μετάβασης σε μια βιώσιμη, πράσινη οικονομία αλλά και της αποφυγής του κοινωνικού αποκλεισμού. Ως εκ τούτου, εξεταζόμενος υπό το πρίσμα της θεωρίας της κυβερνητικότητας ο εκπαιδευτικός λόγος της ΕΕ για τη συμπερίληψη και τη διαφορετικότητα ασκεί στον πληθυσμό αυτό που ο Foucault ονομάζει βιοπολιτική εξουσία και αποτελεί μια μορφή κυβερνητικότητας που στοχεύει στη διαμόρφωση της συμπεριφοράς του ατόμου προς την κατεύθυνση της ευθυγράμμισης των εκπαιδευτικών επιλογών του με τις επιταγές του κυρίαρχου λόγου.