Τα αρχαία λατομεία της Κρήτης

Abstract

The aim of the thesis is to prove the timeless function of open-air and underground quarries for building and decorative stones on Crete from the Bronze Age until today, since the island is unceasingly inhabited. The main objectives focus on the typology of quarries, the type of rock, ancient technology issues, possible connection with buildings and artwork, as well as dating without excavation methods, but with the help of legislative texts, inscriptions, scattered material, tool marks on the rock, and sea level change indicators. Fieldwork was carried out in 81 quarries. The rocks discussed are limestone, sandstone, marble, Αlfopetra, breccias, gypsum, schist stone, Cretan onyx, Cretan whetstone, serpentine, rock crystal and beach rock. Related research efforts in the past have either characterized most known quarries as Minoan because of their proximity to Minoan centers or others as "Greco-Roman". The introduction sets out the research problems about ancient quarrying especially in Crete, with consequent reference to quarry workers and how they moved from place to place, as well as to listing of tools and their marks left on the surface of the rock. Four catalogues record and study sites in the respective prefectures (45 sites in Chania, 59 sites in Rethymnon, 115 in Heraklion and 105 in Lassithi). A Table sums up all the sites, followed by XRD mineralogical analyses of twelve specimens. The investigation has shown that the majority of "prehistoric" quarries operated until the early 20th century. A serpentine quarry was found at Spēli. The extraction of stones in horizontal layout is better represented in the Hellenistic quarry of Phalasarna. Quarrying blocks on the vertical axis and shaping trapezoidal wedge slots (at Peristeres-Eleutherna) with a special tool date to the Roman period. The medieval and modern quarries are differentiated due to special features. Apart from the local quarries of grey marble, there are now clear indications for the trade of white marble in Istron and Elyros.

Σκοπός της διατριβής είναι να αποδείξει τη διαχρονική λειτουργία υπαίθριων και υπόγειων λατομείων δομικών και διακοσμητικών λίθων της Κρήτης από την Εποχή του Χαλκού έως σήμερα, δεδομένου ότι η κατοίκηση στο νησί είναι αδιάλειπτη. Οι βασικοί στόχοι αφορούσαν την τυπολογία των λατομείων, το είδος του πετρώματος, ζητήματα αρχαίας τεχνολογίας, πιθανή σύνδεση με οικοδομήματα και έργα τέχνης, καθώς και την χρονολόγηση χωρίς ανασκαφικές μεθόδους, αλλά με τη βοήθεια επιγραφών, νομοθετικών κειμένων, διασποράς του υλικού, των ιχνών των εργαλείων στον βράχο, και δεικτών μεταβολής θαλάσσιας στάθμης. Επιτόπια έρευνα πραγματοποιήθηκε σε 81 λατομεία. Τα πετρώματα αφορούσαν ασβεστόλιθο, ψαμμίτη, μάρμαρο, αλφόπετρα, λατυποπαγή, γύψο, σχιστόλιθο, κρητική ακόνη, κρητικό όνυχα, σερπεντίνη, ορεία κρύσταλλο και ψηφιδοπαγή αιγιαλό (beachrock). Συναφείς ερευνητικές προσπάθειες στο παρελθόν είχαν επικεντρωθεί είτε στον χαρακτηρισμό των περισσοτέρων γνωστών λατομείων ως μινωικών λόγω της εγγύτητάς τους με μινωικές θέσεις είτε άλλων ως «ελληνορωμαϊκών». Στην εισαγωγή εκτίθενται τα προβλήματα της έρευνας των λατομείων ιδίως στην Κρήτη, με συνακόλουθη αναφορά στους λατόμους και τις μετακινήσεις τους, καθώς και στην απαρίθμηση των εργαλείων και των ιχνών που αφήνουν αυτά στο πέτρωμα. Ακολουθούν τέσσερις κατάλογοι με καταγραφή και μελέτη θέσεων στους αντίστοιχους νομούς (45 θέσεις στον Ν. Χανίων, 59 θέσεις στον Ν. Ρεθύμνης, 115 στον Ν. Ηρακλείου και 105 στον Ν. Λασιθίου), ένας συγκεντρωτικός πίνακας με όλες τις θέσεις, καθώς και οι ορυκτολογικές αναλύσεις ΧRD δώδεκα δειγμάτων. Η έρευνα κατέδειξε πως τα περισσότερα «προϊστορικά» λατομεία λειτουργούσαν ώς τις αρχές του 20ου αι. Εντοπίστηκε λατομείο σερπεντίνη στα «Κεφάλια» Σπηλίου. Η απόληψη λίθων στην οριζόντια (βαθμιδωτή) διάταξη αποδίδεται καλύτερα στο ελληνιστικό λατομείο της Φαλάσαρνας. Η απόληψη στον κάθετο άξονα και οι τραπεζιόσχημες δαντελωτές φωλιές σφηνών στον Περιστερέ Ελευθέρνης, που λαξεύτηκαν με ειδικό εργαλείο, χρονολογούνται στη ρωμαϊκή περίοδο. Τα μεσαιωνικά και νεώτερα λατομεία διαφοροποιούνται από τα προγενέστερά τους βάσει ιδιαίτερων χαρακτηριστικών. Εκτός από τα τοπικά λατομεία τεφρού μαρμάρου, υπάρχουν πια σαφείς ενδείξεις για εμπόριο λευκού μαρμάρου στο Ίστρον και την Έλυρο.