Εναλλακτικοί χώροι και προσεγγίσεις της χωρικής ανάπτυξης: η περίπτωση των εναλλακτικών αγροτροφικών δικτύων

Abstract

The thesis aims to examine the spatial development narratives introduced by alternative economies in the light of degrowth and post-development. It does so focusing on Alternative Food Networks (AFNs). The first part reviews the literature on degrowth and post-development, emphasizing their differentiation from other development approaches, and places AFNs as a specific category of alternative economies. The concept of development has been enriched by many of the current development approaches to include goals beyond the goal of economic growth such as reducing social inequalities, strengthening democratic rights and environmental sustainability. However, both degrowth and post-development have criticized the continued pursuit of growth and the imposition of the Western cultural model on the rest of the world through the development process. The two development approaches promote instead a multifaceted social transformation based on the renegotiation of cultural norms, institutions, as well as epistemological and ontological views. Nevertheless, they give different emphasis on the aspects of the aforementioned transformation or approach them in a different way. Furthermore, both degrowth and post-development consider grassroots organizations and social movements as the collective subjects of the desired social transformation. However, alternative economies, which are part of grassroot organisations, are limited in their contribution to a social transformation by existing power relations and the imperative of material success. The issues of scale and networking both play an important role in the negotiation of these limits.Based on the above theoretical framework we examine the AFNs which are active in the area of Thessaloniki. AFNs have become widespread in Greece and, having a strong spatial dependence, their connection to spatial development is immediately visible. To examine the thirteen AFNs in Thessaloniki, we carry out a general overview of the field through semi-structured interviews with participants in the ventures. In addition, we analyze in depth a focal venture through semi-structured interviews with people who participate in or interact with it, questionnaires and nine-month participatory observation. Initially, we examine the characteristics of the groups interacting within AFNs as well as the motivations, disincentives and key processes guiding this interaction. Then, we focus on the ontological views in them, the negotiation of the different kinds of knowledge and the perceptions, stances, practices and processes relative to social justice, ecology, democracy and autonomy, the economic representations of homo economicus, growth and development, the political subject of social transformation and the role of the state in social transformation. In addition, we refer to the limitations they face, especially the material ones, their spatial scale of operation and their networking. In the second part we see how consumers and members of AFNs, coming mainly from the low and middle income class and sharing (more or less) a high educational level, interact with producers who adopt similar to the AFNs forms of organization and also emphasize the quality of food. The concept of quality holds a central place in this interaction, during which new narratives of spatial development are introduced, analogous to those of degrowth and post-development. AFNs promote the renegotiation of cultural norms, epistemological views and market institutions to a significant degree. At the same time, they promote, though to a lesser extent, the renegotiation of ontological views and state institutions. In doing so, they place a large part of their socio-economic relations on the local scale, similarly to the re-localization of socio-economic relations traversing degrowth and post-development. Consequently, a rescaling process takes place within AFNs, during which the relations between the scales in the agri-food sector are restructured and, in some cases, spatial determinations related to scale are reconceptualized.Nevertheless, AFNs face a set of limitations regarding their transformational dynamic, which have been largely ignored by the degrowth and post-development literature. Material success poses up to now the main limitations to the operation and spread of AFNs active within the capitalist market, which constitute the majority of the field. In fact, the precarious financial situation of several of the AFNs under consideration exacerbates these limitations. AFNs could negotiate more effectively many of these limitations or even exceed them through developing synergies and through networking. However, their degree of networking is still quite limited, and it is quite common that networks of alternative economies dissolve after a short period of time. Taking into account the above, AFNs slightly contribute to introducing new narratives of spatial development, as their size, spread and networking are still limited. In order to expand their contribution, it is crucial to develop synergies, putting an emphasis on promotion, especially through disseminating relative-to-food knowledge outside of their network, as well as on funding, product distribution, quality control and conflict management. Certainly, even if AFNs face a rapid expansion, introducing their narratives into development policies may lead to the transformation of these narratives in a way that cannot be known in advance. That is, the institutionalization of the renegotiations that take place within them may deviate from the narratives they constitute, as described in the present thesis.

Η παρούσα διατριβή στοχεύει στην εξέταση των αφηγήσεων χωρικής ανάπτυξης που εισάγει η λειτουργία των εναλλακτικών οικονομικών εγχειρημάτων υπό το πρίσμα των προσεγγίσεων της αποανάπτυξης και της μετα-ανάπτυξης, διαμέσου της εστίασης στα Εναλλακτικά Αγροτροφικά Δίκτυα (ΕΑΤΔ). Στο πρώτο μέρος διεξάγεται η επισκόπηση της βιβλιογραφίας της αποανάπτυξης και της μετα-ανάπτυξης, με έμφαση στη διαφοροποίησή τους από άλλες προσεγγίσεις που έχουν εμφανιστεί στο πλαίσιο της αναπτυξιακής σκέψης και προσεγγίζονται τα ΕΑΤΔ ως μια ιδιαίτερη κατηγορία των εναλλακτικών οικονομικών εγχειρημάτων. Η έννοια της ανάπτυξης έχει διευρυνθεί από πολλές σύγχρονες προσεγγίσεις ώστε να περιλαμβάνει πέρα από το στόχο της οικονομικής μεγέθυνσης και στόχους όπως η μείωση των κοινωνικών ανισοτήτων, η ενίσχυση των δημοκρατικών δικαιωμάτων και η περιβαλλοντική βιωσιμότητα. Ωστόσο, στο πλαίσιο της αποανάπτυξης και της μετα-ανάπτυξης αμφισβητείται τόσο η συνεχιζόμενη επιδίωξη της μεγέθυνσης όσο και η βασισμένη στην έννοια της ανάπτυξης επιβολή του δυτικού πολιτισμικού μοντέλου. Οι δύο αυτές προσεγγίσεις προκρίνουν έναν πολύπλευρο κοινωνικό μετασχηματισμό βασιζόμενο στην επαναδιαπραγμάτευση των πολιτισμικών συνηθειών, των θεσμών, καθώς και των επιστημολογικών και οντολογικών θεωρήσεων, αν και ενίοτε δίνουν διαφορετική έμφαση ή προσεγγίζουν με διαφορετικό τρόπο τις πτυχές του προαναφερόμενου μετασχηματισμού. Ως συλλογικά υποκείμενα του μετασχηματισμού διερευνούν τις από τα κάτω οργανώσεις και τα κοινωνικά κινήματα. Εντούτοις, τα εναλλακτικά οικονομικά εγχειρήματα, που αποτελούν ένα είδος των από τα κάτω οργανώσεων, περιορίζονται ως προς τη συμβολή τους σε έναν κοινωνικό μετασχηματισμό από τις υφιστάμενες σχέσεις εξουσίας και την επιταγή της υλικής επιτυχίας. Σημαντικό ρόλο στη διαπραγμάτευση των περιορισμών τους διαδραματίζει το ζήτημα της χωρικής κλίμακας και της μεταξύ τους δικτύωσης. Με βάση το παραπάνω θεωρητικό πλαίσιο εστιάζουμε στην εξέταση των ΕΑΤΔ που δραστηριοποιούνται στην περιοχή της Θεσσαλονίκης. Τα ΕΑΤΔ παρουσιάζουν έντονη χωρική εξάρτηση που καθιστά άμεσα ορατές τις συνδέσεις τους με τη χωρική ανάπτυξη και αποτελούν μια από τις πιο διαδεδομένες κατηγορίες εναλλακτικών οικονομικών εγχειρημάτων στην Ελλάδα. Για τη διερεύνηση των δεκατριών ΕΑΤΔ της περιοχής πραγματοποιείται γενική επισκόπηση του πεδίου μέσω ημι-δομημένων συνεντεύξεων με συμμετέχοντες/ουσες στα εγχειρήματα. Επιπλέον, αναλύεται σε βάθος ένα κεντρικό για το πεδίο εγχείρημα μέσω ημι-δομημένων συνεντεύξεων με άτομα που συμμετέχουν ή αλληλοεπιδρούν με αυτό, ερωτηματολογίων και εννεάμηνης συμμετοχικής παρατήρησης. Αρχικά, τα ΕΑΤΔ εξετάζονται ως προς τα χαρακτηριστικά των ομάδων που αλληλοεπιδρούν εντός τους και ως προς τα κίνητρα, αντικίνητρα και τις βασικές διαδικασίες αυτής της αλληλεπίδρασης. Έπειτα, εξετάζονται ως προς τις σχετικές με την ύπαρξη θεωρήσεις εντός τους, ως προς τον τρόπο που διαπραγματεύονται τα διαφορετικά είδη γνώσεων, και ως προς τις αντιλήψεις, στάσεις, πρακτικές και διαδικασίες σχετικά με την κοινωνική δικαιοσύνη, την οικολογία, τη δημοκρατία και αυτονομία, τις οικονομικές αναπαραστάσεις του homo economicus, τη μεγέθυνση και την ανάπτυξη, το πολιτικό υποκείμενο του μετασχηματισμού και το ρόλο του κράτους στο μετασχηματισμο. Επιπλέον, διερευνάται το θέμα των περιορισμών, ιδιαίτερα των υλικών, που αντιμετωπίζουν, η χωρική κλίμακα δραστηριοποίησής τους και η μεταξύ τους δικτύωση. Στο δεύτερο μέρος βλέπουμε ότι εντός των ΕΑΤΔ αλληλοεπιδρούν κυρίως καταναλωτές/λώτριες και μέλη προερχόμενα από τη χαμηλή και μεσαία εισοδηματική τάξη που φαίνεται να έχουν υψηλό σε σχέση με το μέσο όρο μορφωτικό επίπεδο, με παραγωγούς που υιοθετούν παρόμοιες μορφές οργάνωσης με τα ίδια τα ΕΑΤΔ και δίνουν έμφαση στην ποιότητα της τροφής. Η έννοια της ποιότητας κατέχει κεντρικό ρόλο σε αυτήν την αλληλεπίδραση, κατά την οποία εισάγονται νέες αφηγήσεις χωρικής ανάπτυξης, ανάλογες με αυτές των προσεγγίσεων της αποανάπτυξης και της μετα-ανάπτυξης. Διαμέσου της λειτουργίας των ΕΑΤΔ, συντελείται μια επαναδιαπραγμάτευση των πολιτισμικών συνηθειών, των επιστημολογικών θεωρήσεων και του θεσμού της αγοράς σε σημαντικό βαθμό. Ταυτόχρονα, συντελείται μια μερική επαναδιαπραγμάτευση των οντολογικών θεωρήσεων και σε αρκετά περιορισμένο βαθμό μια επαναδιαπραγμάτευση των κρατικών θεσμών. Τα παραπάνω λαμβάνουν χώρα μέσω της χωροθέτησης μεγάλου τμήματος των κοινωνικοοικονομικών σχέσεων των ΕΑΤΔ στην τοπική κλίμακα, σε αναλογία με την επανατοπικοποίηση των κοινωνικοοικονομικών σχέσεων που διατρέχει την αποανάπτυξη και τη μετα-ανάπτυξη. Με αυτόν τον τρόπο, εντός των ΕΑΤΔ συντελείται μια διαδικασία ανακλιμάκωσης, κατά την οποία αναδιαρθρώνονται οι σχέσεις μεταξύ των κλιμάκων στον αγροδιατροφικό τομέα και σε ορισμένες περιπτώσεις επανανοηματοδοτούνται οι σχετιζόμενοι με την κλίμακα χωρικοί προσδιορισμοί. Ο τρόπος όμως που λειτουργούν τα ΕΑΤΔ έχει ως αποτέλεσμα να αντιμετωπίζουν ένα σύνολο περιορισμών ως προς τη μετασχηματιστική τους δυναμική, τους οποίους έχει αγνοήσει σε σημαντικό βαθμό η βιβλιογραφία της αποανάπτυξης και της μετα-ανάπτυξης. Οι περιορισμοί που σχετίζονται με την επιταγή της υλικής επιτυχίας θέτουν τα περισσότερα όρια στη λειτουργία και εξάπλωση των ΕΑΤΔ που δραστηριοποιούνται εντός της καπιταλιστικής αγοράς. Τα ΕΑΤΔ αυτά αποτελούν την πλειοψηφία του πεδίου. Μάλιστα, η επισφαλής οικονομική κατάσταση αρκετών εκ των εξεταζόμενων ΕΑΤΔ εντείνει αυτούς τους περιορισμούς. Διαμέσου της ανάπτυξης των συνεργειών μεταξύ των εναλλακτικών οικονομικών εγχειρημάτων και εν γένει της δικτύωσής τους θα ήταν δυνατό τα ΕΑΤΔ να διαπραγματευτούν αποτελεσματικότερα πολλούς από τους περιορισμούς που αντιμετωπίζουν, ακόμη και να υπερβούν ορισμένους εξ’ αυτών. Ωστόσο, ο βαθμός δικτύωσής τους είναι ακόμη αρκετά περιορισμένος και είναι αρκετά σύνηθες το φαινόμενο της παύσης λειτουργίας των δικτυώσεων που συγκροτούν έπειτα από σύντομο χρονικό διάστημα. Δεδομένων των παραπάνω, η συμβολή των ΕΑΤΔ στην εισαγωγή νέων αφηγήσεων χωρικής ανάπτυξης είναι ακόμη περιορισμένη, μιας και είναι μικρό τόσο το μέγεθός τους, όσο και ο βαθμός εξάπλωσης και διασύνδεσής τους. Προκειμένου να διευρυνθεί η συμβολή τους, καθοριστικής σημασίας κρίνεται η ανάπτυξη των μεταξύ τους συνεργειών με έμφαση στους τομείς της προώθησης (ιδιαίτερα μέσω της διάχυσης της σχετικής με την τροφή γνώσης εκτός του δικτύου τους), της χρηματοδότησης, της διανομής των προϊόντων, του ποιοτικού ελέγχου και της διαχείρισης συγκρούσεων. Βέβαια, ακόμη και στο ενδεχόμενο εξάπλωσής τους, η εισαγωγή των αφηγήσεων αυτών στις αναπτυξιακές πολιτικές ενδέχεται να επιφέρει το μετασχηματισμό τους με τρόπο που δεν είναι γνωστός εκ των προτέρων. Δηλαδή, η θεσμοποίηση των επαναδιαπραγματεύσεων που συντελούνται εντός τους ενδέχεται να αποκλίνει από τις αφηγήσεις που συγκροτούν, όπως αυτές περιγράφονται στην παρούσα έρευνα.