Κοινωνική οικονομία, εργασιακή ένταξη και κοινωνικός αποκλεισμός: η εμπειρία των ΚΟΙ.Σ.Π.Ε. στην Ελλάδα

Abstract

The objective of this thesis is twofold: the contribution to the theoretical consolidation of the third sector debate and the empirical investigation of a specific family of organizations within it, Work Integration Social Enterprises (W.I.S.E.) in Greece. In the first part, a critical survey of all related concepts is undertaken, such as non-profit sector, social and solidarity economy. Social enterprises illustrate the inherent ambivalence of social economy organizations, as entities which on one hand intensify public sector retrenchment and on the other hand promote the progressive transformation of dominant policies. Adopting the European approaches for the social economy, we examine social enterprises with regard to their goals, their stakeholders and finally their resources as a mix of three different sources and operating principles: market transactions, public (re-)distribution and community reciprocity. However, we stand critically to a romanticized view of the inherent potential of social enterprises to promote social welfare without a careful examination of their goals and the results implemented in the course of their responses to specific social problems. Especially, for W.I.S.E. which are the focus of this thesis, we examine how different approaches to the problem of social exclusion treat the issue of work integration. With this theoretical background, we map the population of W.I.S.E. in Greece through their extrapolation to predetermined criteria. This extrapolation leads to the conclusion that the specific field in Greece should be limited to those entities that benefit people with mental health problems. We construct two questionnaires for the field research, one for the professionals and one for the beneficiaries-employees. Following data collection and analysis, we present the results for Social Cooperatives of Limited Liability (KOISPE) in Greece regarding their membership, goals, productive activities, resource mixes, the results they achieve in the field of work integration, the ways in which they promote the empowerment of the target group and the challenges they face.

Η παρούσα διατριβή έχει διττό στόχο: να συμβάλλει στη θεωρητική τεκμηρίωση του τρίτου τομέα και να προσεγγίσει εμπειρικά μία διακριτή οικογένεια μορφωμάτων εντός του: τις Κοινωνικές Επιχειρήσεις Εργασιακής Ένταξης στην Ελλάδα (Κ.Ε.Ε.Ε.).Στο πρώτο μέρος, γίνεται μία κριτική επισκόπηση των εννοιών που χρησιμοποιούνται στη διεθνή βιβλιογραφία, όπως ο μη κερδοσκοπικός τομέας, η κοινωνική και η αλληλέγγυα οικονομία. Την εγγενή αμφισημία των παραδειγμάτων της κοινωνικής οικονομίας, ως δομών που αφενός εντείνουν τη συρρίκνωση του δημόσιου τομέα και αφετέρου προωθούν το μετασχηματισμό των κυρίαρχων πολιτικών σε μια κατεύθυνση χειραφέτησης, συμπυκνώνουν ιδιαίτερα οι κοινωνικές επιχειρήσεις. Ακολουθώντας τις ευρωπαϊκές προσεγγίσεις, εξετάζουμε τις κοινωνικές επιχειρήσεις ως υβριδικά μορφώματα που έχουν πολλαπλούς στόχους, πολλούς εταίρους και αξιοποιούν πόρους από τρεις τομείς και λειτουργικές αρχές: την αγοραία συναλλαγή, την κρατική αναδιανομή και την αμοιβαιότητα της κοινότητας. Εντούτοις, αντιμετωπίζουμε κριτικά την εξιδανικευμένη εικόνα που παρουσιάζει η προηγούμενη προσέγγιση για τις εγγενείς δυνατότητες των κοινωνικών επιχειρήσεων να προάγουν τη συλλογική ευημερία χωρίς να αξιολογούνται οι στόχοι και τα αποτελέσματα που επιτυγχάνονται για τα κοινωνικά προβλήματα στα οποία παρεμβαίνουν. Ειδικά για τις Κ.Ε.Ε.Ε. που αποτελούν το ειδικό ενδιαφέρον της παρούσας έρευνας, εξετάζουμε πώς οι διαφορετικές προσεγγίσεις για τον κοινωνικό αποκλεισμό καθορίζουν τη σημασία που αποδίδεται στοζήτημα της εργασιακής ένταξης.Με αυτό το θεωρητικό πλαίσιο, χαρτογραφούμε τον πληθυσμό των μορφωμάτων που θα μπορούσαν να ενταχθούν στο πεδίο των Κ.Ε.Ε.Ε. στην Ελλάδα και τα αντιπαραθέτουμε με τα κριτήρια που έχουμε θέσει. Η αντιπαραβολή μάς οδηγεί στο συμπέρασμα ότι το πεδίο των Κ.Ε.Ε.Ε. πρέπει να αναζητηθεί με αυστηρά κριτήρια μόνο στις δομές που απευθύνονται σε άτομα με προβλήματα ψυχικής υγείας. Για την πραγματοποίηση της έρευνας πεδίου καταρτίζουμε δύο ερωτηματολόγια, ένα για τα στελέχη των εντοπισμένων δομών και ένα για εκπροσώπους από την ομάδα-στόχο. Μετά τη συλλογή και ανάλυση των δεδομένων, προχωράμε στην παρουσίαση των αποτελεσμάτων για τους Κοινωνικούς Συνεταιρισμούς Περιορισμένης Ευθύνης (ΚΟΙ.Σ.Π.Ε.). Οι ΚΟΙ.Σ.Π.Ε. αναλύονται ως προς τα μέλη, τους στόχους, τις παραγωγικές δραστηριότητες που αναπτύσσουν, τους πόρους που αξιοποιούν, τα αποτελέσματα που επιτυγχάνουν στο σκέλος της εργασιακής ένταξης, τον τρόπο που προωθούν την ενδυνάμωση των ατόμων με προβλήματα ψυχικής υγείας και τις προκλήσεις που αντιμετωπίζουν.Τα αποτελέσματά μας δείχνουν ότι η πολυεταιρικότητα των ΚΟΙ.Σ.Π.Ε. είναι περισσότερο επιβαλλόμενη επιταγή από το θεσμικό πλαίσιο, παρά πραγματική συμμετοχή εταίρων διαφορετικών κατηγοριών στη διοίκηση των συνεταιρισμών. Αναφορικά με τις στοχεύσεις των ΚΟΙ.Σ.Π.Ε., διαπιστώνουμε ότι ευσταθεί η υπόθεση της πολλαπλότητας, αλλά την πρωτοκαθεδρία έχει ο στόχος της δημιουργίας μόνιμων θέσεων εργασίας. Παρόλο που οι ΚΟΙ.Σ.Π.Ε. αναπτύσσουν διαφοροποιημένες παραγωγικές δραστηριότητες, δείχνουν μία τάση να διατηρούν παραγωγικές δομές λόγω της παρακαταθήκης των παλαιότερων προγραμμάτων αποασυλοποίησης οι οποίες δεν εξασφαλίζουν επαρκή έσοδα. Γενικότερα, οι ΚΟΙ.Σ.Π.Ε. έχουν βασικά προβλήματα οικονομικής βιωσιμότητας καθώς όταν παύουν οι επιδοτήσεις, η πλειοψηφία τους δεν εξασφαλίζει επαρκή έσοδα για την αυτόνομη συνέχιση της λειτουργίας τους. Η σημασία του δημόσιου τομέα είναι μεγαλύτερη από ότι ρητά δηλώνεται, καθώς πέρα από την απευθείας αγορά αγαθών ή/και υπηρεσιών, εξασφαλίζει στους ΚΟΙ.Σ.Π.Ε. μία προστατευμένη αγορά στην οποία έχουν προνομιακή θέση, παρέχει επιδοτήσεις και κυρίως καλύπτει τις αμοιβές των επαγγελματιών που απασχολούνται σε αυτές τις δομές.Οι περισσότεροι ΚΟΙ.Σ.Π.Ε. δεν έχουν κατορθώσει να προσφέρουν απασχόληση επαρκώς αμειβόμενη και με ασφαλιστικά δικαιώματα για το σύνολο των εργαζομένων από την ομάδα-στόχο ούτε έχουν θεσμοθετήσει με ενιαίο και συστηματικό τρόπο διαδικασίες που προωθούν την ενδυνάμωσή τους. Εντούτοις, αποτελούν ένα εργασιακό περιβάλλον το οποίο προσφέρει τη δυνατότητα της ένταξης σε ένα κοινωνικό πλαίσιο σε άτομα που κατά πλειοψηφία δεν είχαν καταφέρει να εξασφαλίσουν μία εδραιωμένη, σταθερή και καλά αμειβόμενη θέσηεργασίας. Το γεγονός ότι το θεσμικό πλαίσιο επιτρέπει την παράλληλη επιδοματική ενίσχυση των εργαζομένων από την ομάδα-στόχο κρίνεται ιδιαίτερα σημαντικό, γιατί δημιουργείται ένα δίχτυ προστασίας για αυτά τα άτομα. Η έρευνά μας καταδεικνύει ότι οι ΚΟΙ.Σ.Π.Ε. υποφέρουν από υπερβολική θεσμοποίηση, με την έννοια ότι συχνά αναπαράγουν μέρος της αναποτελεσματικότητας που αποδίδεται στο κοινωνικό κράτος στην Ελλάδα. Με δεδομένη την παρούσα διαχείριση της οικονομικής κρίσης, το μέλλον τους δεν διαγράφεται ευοίωνο στο βαθμό που δεν επανακτήσουν τους μεταξύ τους δεσμούς και δεν αναπτύξουν συνέργιες με τα αναδυόμενα παραδείγματα στο πεδίο της κοινωνικής και αλληλέγγυας οικονομίας