Φιλοσοφικές προοπτικές στο έργο του Αντρέι Ταρκόφσκι: η έννοια της υπέρβασης

Abstract

The dissertation explores the philosophical perspectives of Andrei Tarkovsky's work, focusing on the aesthetic priority of the Transcendence, both as an idea and as a thematic motif. Tarkovksy's concern is explored in relation to the human body and the world of everyday life.

Το κινηματογραφικό έργο του Αντρέι Ταρκόφσκι μπορεί να χαρακτηριστεί κατεξοχήν από την ιδιαίτερη εικονογραφία του, μια σειρά από πλούσιες οπτικές παραστάσεις, οι οποίες, χωρίς να αρνούνται τον κόσμο της καθημερινής ζωής,ανατρέπουν εμπράκτως τις συμβάσεις μιας πιο άκαμπτης, αυστηρά λογικής αφηγηματικής εξέλιξης: Ένα αγκαλιασμένο ζευγάρι που ίπταται ανάμεσα σε βιβλία και άλλα αντικείμενα απηχώντας τον πίνακα Au-dessus de la ville του Marc Chagall (ανάμεσά τους δεσπόζει ο Δον Κιχώτης, εικονογραφημένος από τον Gustave Doré). Ένα αγόρι που επίσης φαίνεται να πετάει σε ένα δάσος προσεγγίζοντας τη μητέρα του, λίγο προτού αυτή δολοφονηθεί από Γερμανούς στρατιώτες, πράξη που ανατρέπει βίαια την προηγούμενη παραπλανητική αίσθηση μιας ειδυλλιακής πραγματικότητας. Το φιλί μιας νέας γυναίκας στον μοναχό Αντρέι Ρουμπλιώφ και η φράση της «Η αγάπη είναι πάντα η ίδια» κατά τη διάρκεια παγανιστικής τελετής. Ένα δέντρο που ανθίζει αναπάντεχα και η μάταιη προσπάθεια του Γιεφίμ, του χωρικού, να διαφύγει από τους Τατάρους που προσεγγίζουν απειλητικοί σε ένα μεσαιωνικό χωριό πετώντας με ένα αυτοσχέδιο αερόστατο. Η πτώση του αερόστατου συνοδεύεται από την εικόνα ενός αλόγου που αργά καταρρέει. Η παραπάνω εικονογραφία εύλογα θα μπορούσε να ερμηνευτεί στο πλαίσιο είτε ενός συμβολισμού είτε μιας φροϊδικής/ σουρεαλιστικής αφηγηματικής παράδοσης. Ρητές ωστόσο δηλώσεις του σκηνοθέτη διαφοροποιούν ή και ενίοτε τοποθετούν το έργο του σε ευθεία αντιπαράθεση και με τα δύο ρεύματα,αποθαρρύνοντας άμεσα τέτοιους συσχετισμούς. Όπως θα επιδιώξουμε να δείξουμε,οι εικόνες αυτές συνιστούν χαρακτηριστικές ενδείξεις μιας γενικότερης τάσης, που επικοινωνεί ουσιαστικά με τις ευρύτερες φιλοσοφικές, μεταφυσικές, και ιδιαίτερα αισθητικές αντιλήψεις του. Δοσμένος μέσα από μυθοπλαστικά μοτίβα και αφηγηματικές συμβάσεις, ο προβληματισμός του Ταρκόφσκι απηχεί μια προσωπική και θεωρητικά συγκροτημένη κοσμοθεώρηση, που με τη σειρά της παραπέμπει στην καχυποψία των υπαρξιστών απέναντι σε κάθε συστηματοποίηση της γνώσης. Ερέθισμα της παρούσας έρευνας αποτέλεσε ακριβώς η παρατήρηση της διαρκούς και συνειδητής επιστροφής του έργου του Ταρκόφσκι στην ιδέα της υπέρβασης του υποκειμένου, μια έννοια που, αν και ποτέ δεν κατονομάζεται άμεσα, όπως θα υποστηριχτεί, δεσπόζει στον δοκιμιακό λόγο και στο σώμα των εφτά μεγάλου μήκους κινηματογραφικών ταινιών του σκηνοθέτη ως πεδίο υπαρξιακής αναζήτησης αλλά και ως κυρίαρχο αφηγηματικό μοτίβο. Στόχος της διατριβής είναι σε ένα πρώτο επίπεδο ο καθορισμός των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών της υπέρβασης και σε ένα δεύτερο η ανάδειξη μιας ευρύτερης κοσμοθεώρησης που βρίσκεται σε αναφορά προς αυτή. H εστίασή μας στην τάση προς την υπέρβαση που οι ταινίες του Ταρκόφσκι εκφράζουν προσβλέπει στην κατάδειξη ενός φιλοσοφικού στον πυρήνα του προβληματισμού, που συνδέει τον Ρώσο δημιουργό με την υπαρξιστική παράδοση,όπως αυτή έχει εκφραστεί όχι μόνο στην ηπειρωτική Ευρώπη με την οποία τείνει να συνδέεται πιο άμεσα αλλά και στο πολιτιστικό πλαίσιο της Ρωσίας από το οποίο ο Ταρκόφσκι προέρχεται. Από το θεωρητικό αυτό πλαίσιο, οι δύο μορφές που περισσότερο άμεσα θα συνδεθούν με τον Ταρκόφσκι, για λόγους που θα γίνουν σαφείς στην πορεία του κειμένου, είναι ο Λεβ Σεστώφ και ο Νικολάι Μπερντιάγιεφ. Από τον χώρο της δυτικής υπαρξιακής φιλοσοφίας, με τον οποίο η συγγένεια του Ταρκόφσκι θα αναδειχθεί ως θεμελιωμένη σε μια κοινή εννοιολογική και μεταφυσική προβληματική, σε αντιδιαστολή με την πολιτιστική και βιωματική/γνωστική σχέση του προς τους προαναφερθέντες Ρώσους στοχαστές, ιδιαίτερα θα διακρίνουμε κατ’αρχάς την περίπτωση του Søren Kierkegaard. Το ενδιαφέρον του Kierkegaard για την έννοια της υπέρβασης δεν είναι το μοναδικό σημείο σύγκλισης με τον Ταρκόφσκι,αλλά αποτελεί χαρακτηριστική πρώτη ένδειξη μιας βαθύτερης επικοινωνίας, που υπερβαίνει το επίπεδο της μεταφυσικής και σύντομα ανάγεται σε έναν ευρύτερο τρόπο ερμηνείας της πραγματικότητας – μια αντίληψη που οι δύο στοχαστές μοιράζονται σε μεγάλο βαθμό, αναπτύσσοντας παρεμφερείς ιδέες σε σχέση με την ύπαρξη. Ασφαλώς, επειδή ζητούμενο της παρούσας διατριβής δεν είναι μια συγκριτική ανάγνωση αλλά η κατάδειξη της ιδιαιτερότητας της ταρκοφσκικής σκέψης, ουσιαστικές διαφορές ανάμεσα στους δύο θα επισημανθούν λεπτομερώς,πάντα με στόχο την πιο σαφή κατάδειξη της ταρκοφσκικής θεώρησης της υπέρβασης. Στην πορεία της διατριβής θα αναλυθεί επίσης διεξοδικά η σχέση της σκέψης του Ταρκόφσκι με αυτή του Albert Camus, μια επικοινωνία που ακαδημαϊκά δεν έχει ερευνηθεί επαρκώς (πιθανότατα εξαιτίας του διαφορετικού πολιτιστικού και ιστορικού πλαισίου εντός του οποίου οι δύο στοχαστές έδρασαν καθώς και της ορθής αλλά ενίοτε περιοριστικής τάσης ερμηνείας της σκέψης του Ταρκόφσκι σε ένα αυστηρά πιο θρησκευτικό πλαίσιο, προσέγγιση που αναπόφευκτα απομακρύνει από τον κύκλο των Γάλλων υπαρξιστών με τους οποίους ο Camus συνδέεται), παρότι ενδείξεις γι’ αυτή παρουσιάζονται στα ημερολόγια όπως και στο ίδιο το έργο του σκηνοθέτη.