Η μεταφυσική του φωτός στη φιλοσοφία και την τέχνη της ιταλικής αναγέννησης

Abstract

The Renaissance of the 15th century was an impetus for a great number of philosophers and theologians to interpret light at a metaphysical, allegorical, and symbolic level in relation to art theory, and at the same time inspired many artists to develop new techniques based on aesthetics of light and color. The main concern of the present work is the way in which Neoplatonic philosophers Plotinus, Proclus, Dionysius the Areopagite and Marsilio Ficino contributed to their studies of the perception of light, influenced the Renaissance cultures in the practical application of the metaphysical function of light, reflecting new techniques and methods through light in their creations. In the first chapter, there is a reference to Plotinus's neo-Platonic system, in which there are four divisions. At the top lies the transcendent One or the Good, being the supreme principle and equating with God, followed by the Mind as the result of the One, then the Soul and the bottom level of the ontological rank is the Matter. The latter is evil and the Soul must find a way to get rid of it and unite with the One, which can be done by cultivating virtue in the soul of each person individually and on the other is a personal choice for each individual to do freely. The understanding of the function of light plays a decisive role in the perception of light, arguing that true light is only conceivable. From the One, the upper tier, refracts into the ideal world and then into the spirit of the sensible world. In the second chapter, Proclus follows Plotinus and maintains the downward movement (One-Mind-Soul) and the ascending course (Soul-Mind-En), arguing that the perceived light is bodily, and therefore any level of being that radiated by the One has its own kind of light. Therefore there are the mental and psychic lights, the pure light of the cosmic space, and the visible light in the sky and the earth. The first function of the light is the primordial divine light of the One or God that penetrates all levels of reality, bringing goodness and beauty. In the third chapter, Dionysius the Areopagite distinguishes an "affirmative" and a "decisive" theology: the first attributes to God the names of all beings, while the second follows the path of denial. There is a dialectical contrast between the material light in the beings and the divine light that surrounds God. All the radiation emanates from God. Christians become the holders of true theology when their mind is illuminated by the uncreated light of the Trinity. The natural light, therefore, attracts the rational being and symbolizes divine unity and transcendance, because it consists of an apocalyptic divine energy. In the fourth chapter, the metaphysical of light is developed in the philosophical thought of Marsilio Ficino. He was a pioneer of Renaissance neo-Platonism, as in most of his works he emphasized the symbolic dimension of light. It restores the neo-Platonic idea of lumen and lux, based on medieval tradition, of visual representation of the visual arts because of their abstract nature, and has even had a huge impact on a number of artists, painters, sculptors, poets and intellectuals. In this way, she sought to remind the soul of her true origin in the divine world by transmitting the quality of that world through art. In the fifth chapter, there is a detailed overview of Renaissance art and architectural buildings, with the aim of highlighting the new painting techniques (photoshop, oil painting, light-shadow gradation), which the application of its metaphysical light has brought about, aiming at the unification of the earthly and celestial world and the faithful rendering of reality. The 15th-century painting is, in essence, an act of light, completely free from any element of the past, which permeates everything: landscapes, bodies, objects, and even as the religious element is intense, it clearly displays a luminous atmosphere, which succeeds in transforming the content of matter into divine action, making light the primary element of attraction. Light, then, as a dominant element, on the one hand leads the artist to establish an innovative style through the metaphysical theory of light in the representation of images and in the rendering of meanings and on the other the viewer in focusing on and recognizing of how light - shadow gradations and light - color ratios are distributed, with the aim of generating senses and meanings.

Η Αναγέννηση του 15ου αιώνα αποτέλεσε ερέθισμα για έναν μεγάλο αριθμό φιλοσόφων και θεολόγων, να προβούν στην ερμηνεία του φωτός σε μεταφυσικό, αλληγορικό και συμβολικό επίπεδο σε σχέση με τη θεωρία της τέχνης και συνάμα ενέπνευσε πολλούς καλλιτέχνες να δημιουργήσουν νέες τεχνικές με βάση την αισθητική της λαμπρότητας του φωτός και του χρώματος. Στην παρούσα εργασία κύριο μέλημα είναι να αποδειχθεί ο τρόπος με τον οποίο οι νεοπλατωνικοί φιλόσοφοι, ο Πλωτίνος, ο Πρόκλος, ο Διονύσιος ο Αρεοπαγίτης και ο Μαρσίλιο Φιτσίνο με τις μελέτες τους σχετικά με την αντίληψη του φωτός, συνέβαλαν τα μέγιστα και επηρέασαν τους Αναγεννησιακούς καλλιτέχνες να προβούν στην πρακτική εφαρμογή της λειτουργίας της μεταφυσικής του φωτός, αποτυπώνοντας νέες τεχνικές και μεθόδους μέσω του φωτός στα δημιουργήματά τους. Στο πρώτο κεφάλαιο, γίνεται αναφορά στο νεοπλατωνικό σύστημα του Πλωτίνου, όπου διακρίνονται τέσσερις υποστάσεις, στην κορυφή βρίσκεται το υπερβατικό Ένα ή Αγαθό, αποτελεί την υπέρτατη αρχή και εξισώνεται με το Θεό, ακολουθεί ο Νους ως απόρροια του Ενός, έπειτα η Ψυχή και στο κατώτατο επίπεδο της οντολογικής βαθμίδας βρίσκεται η Ύλη. Η τελευταία είναι το κακό και η Ψυχή πρέπει να βρει ένα τρόπο να απελευθερωθεί από αυτήν και να ενωθεί με το Ένα, κάτι που μπορεί να γίνει αφενός με την καλλιέργεια της αρετής στην ψυχή του καθενός ανθρώπου ξεχωριστά και αφετέρου είναι μια προσωπική επιλογή κάθε ατόμου να πράξει ελεύθερα. Στην κατανόηση της λειτουργίας των υποστάσεων, καθοριστικό ρόλο έχει η αντίληψη του φωτός, υποστηρίζοντας ότι το αληθινό φως είναι μόνο το νοητό. Από το Εν, την ανώτερη βαθμίδα, διαθλάται στο ιδεατό κόσμο και έπειτα από αυτόν στο πνεύμα του αισθητού κόσμου. Στο δεύτερο κεφάλαιο, ο Πρόκλος ακολουθεί τον Πλωτίνο και διατηρεί την κατιούσα κίνηση (Έν - Νους- Ψυχή) και την ανιούσα πορεία (Ψυχή - Νους - Εν), υποστηρίζοντας ότι το αισθητό φως είναι σωματικό, και ως εκ τούτου κάθε επίπεδο της ύπαρξης που ακτινοβολείται από το Ένα έχει το δικό του είδος φωτός. Ως εκ τούτου υπάρχουν τα νοητικά και ψυχικά φώτα, το καθαρό φως του κοσμικού χώρου και το ορατό φως στον ουρανό και τη γη. Η πρώτη λειτουργία του φωτός είναι το αρχέγονο θεϊκό φως του Ενός ή ο Θεός που διεισδύει σε όλα τα επίπεδα της πραγματικότητας, φέρνοντας την καλοσύνη και την ομορφιά. Στο τρίτο κεφάλαιο, ο Διονύσιος Αρεοπαγίτης διακρίνει μια "καταφατική" και μια "αποφατική" θεολογία: η πρώτη αποδίδει στο Θεό τα ονόματα όλων των όντων, ενώ η δεύτερη ακολουθεί το δρόμο των αρνήσεων. Υπάρχει μια διαλεκτική αντίθεση μεταξύ του υλικού φωτός που υπάρχει στα όντα και του θείου φωτός που περιβάλλει τον Θεό. Από το Θεό πηγάζει όλη η ακτινοβολία. Οι χριστιανοί γίνονται κάτοχοι της πραγματικής θεογνωσίας, όταν ο νους τους φωτιστεί από το άκτιστο φως του Τριαδικού Θεού. Το φυσικό φως, λοιπόν, προσελκύει το έλλογο ον και συμβολίζει τη θεία ενότητα και υπέρβαση, διότι συνίσταται από μια αποκαλυπτική θεϊκή ενέργεια. Στο τέταρτο κεφάλαιο, αναπτύσσεται η μεταφυσική του φωτός στη φιλοσοφική σκέψη του Μαρσίλιο Φιτσίνο. Υπήρξε πρωτεργάτης του αναγεννησιακού νεοπλατωνισμού, καθώς στα περισσότερα έργα του δίνει έμφαση στη συμβολική διάσταση του φωτός. Επαναφέρει την νεοπλατωνική ιδέα του lumen και του lux, βασιζόμενος στη μεσαιωνική παράδοση, της οπτικής αναπαράστασης των εικαστικών τεχνών λόγω του αφηρημένου χαρακτήρα τους και μάλιστα άσκησε τεράστια επίδραση σε μια σειρά από καλλιτέχνες, ζωγράφους, γλύπτες, ποιητές και διανοούμενους ως γνώστης των αρχών τέχνης. Με αυτό τον τρόπο επεδίωκε να υπενθυμίσει στην ψυχή την αληθινή καταγωγή της στον θεϊκό κόσμο, μεταδίδοντας την ποιότητα του κόσμου εκείνου μέσω των καλλιτεχνημάτων. Στο πέμπτο κεφάλαιο, ακολουθεί μια λεπτομερή παράθεση έργων τέχνης και αρχιτεκτονικών κτιρίων της Αναγεννησιακής περιόδου, με σκοπό να επισημανθούν και να τονιστούν οι νέες τεχνικές ζωγραφικής (φωτοσκίαση, ελαιογραφία, διαβάθμιση φωτός-σκιάς), που επέφερε η εφαρμογή της μεταφυσική του φωτός, αποβλέποντας στην ενοποίηση του γήινου και ουράνιου κόσμου και στην πιστή απόδοση της πραγματικότητας. Η ζωγραφική του 15ου αιώνα, είναι στην ουσία της μια πράξη φωτός, απαλλαγμένη εντελώς από κάθε στοιχείο του παρελθόντος, η οποία διαποτίζει τα πάντα: τοπία, σώματα, αντικείμενα, και μάλιστα καθώς υπάρχει έντονο το θρησκευτικό στοιχείο, προβάλει ξεκάθαρα μια φωτεινή ατμόσφαιρα, η οποία κατορθώνει να μεταμορφώνει το περιεχόμενο της ύλης σε θεϊκή πράξη, κάνοντας το φως πρωταρχικό στοιχείο έλξης. Το φως, λοιπόν, ως κυρίαρχο στοιχείο, οδηγεί αφενός τον καλλιτέχνη στην εγκαθίδρυση μιας καινοτόμου τεχνοτροπίας μέσω της μεταφυσικής θεωρίας του φωτός στην αναπαράσταση εικόνων και στην απόδοση νοημάτων και αφετέρου τον θεατή στην αντίληψη εστίασης και αναγνώρισης του τρόπου κατανομής των διαβαθμίσεων φωτός-σκιάς και αναλογιών φωτός-χρώματος, με στόχο τη γένεση αισθήσεων και νοημάτων.