Κοινωνικός και εκπαιδευτικός αποκλεισμός στην κοινότητα των ελληνόφωνων Τσιγγάνων της Χαλκίδας

Abstract

This thesis studies the processes and the state of social and educational exclusion in the community of the Greek-speaking Roma of Chalkis. In particular, social practices, followed by community members in the range of the three generations of the postwar period, are investigated and examined in parallel with the configuration process of the Greek society during the same period. As a theoretical starting point, the concept of social exclusion was chosen, as part of a holistic approach that leverages heuristically four sub dimensions -economic, social, political and cultural- in order to achieve the analysis and interpretation of the social disadvantage on this specific population. The research approach is qualitative and through the use of complementary research techniques, primary observation and interview, reveals the dynamic interaction of social practices of the population with the specific economic, political, social and cultural characteristics of the city. The utilization of methodological tools of the theory of structuration on the particular characteristics of the research area showed the existence of rules and resources which put into question many of the prevailing interpretations of social and educational exclusion of the Roma. Integration though employment in the past for many of the community members, the fact of being Greek subjects for long, the characteristics of their housing integration, the use of the Greek language only and the absence of explicit persecution incidents secured, at least de jure, the basic prerequisites for social and educational integration. However, as shown by the research, the existence of resources alone is not sufficient for their substantiality as means, but requires human action, namely the social practices by the Roma people themselves and rules that would activate these resources. The study showed that the majority of the population has not over time showed the ability to utilize effectively the available resources that would ensure the efficient social and educational integration. As a result their present situation is characterized by high unemployment rates, underemployment, high dependency on social transfers, limited social contacts with the majority and a manipulated political engagement. Regarding the educational level, the complete absence of the first generation from education succeeded limited and insufficient presence of the second generation members in school, mostly of compulsory education. For this generation a clear state of educational exclusion existed with direct consequences on occupational and general social inclusion. The educational status of the third-generation constitutes a case of an adverse incorporation, since despite their massive enrollment in primary schools has a high leakage rate, poor attendance and limited literacy. The instrumental treatment of education for many of the community members as an exchangeable product in employment temporarily strengthened their stay in educational structures in order to obtain educational qualifications, however the situation of adverse educational incorporation may soon alter into educational exclusion. As a result, by staying away from employment, from education and with limited social relations to the wider society, in interweaving distributive and relational forms of deprivation, the continuous of inequality tends to lead a large part of the Roma population to a catastrophic rupture of its relations with the society.

Η διατριβή αυτή ερευνά τις διεργασίες και την κατάσταση του κοινωνικού και εκπαιδευτικού αποκλεισμού στην κοινότητα των ελληνόφωνων Τσιγγάνων της Χαλκίδας. Ειδικότερα, ερευνώνται οι κοινωνικές πρακτικές που άσκησαν τα μέλη της κοινότητας στο εύρος των τριών γενεών της μεταπολεμικής περιόδου, οι οποίες εξετάζονται παράλληλα με το πλαίσιο διαμόρφωσης της ελληνικής κοινωνίας κατά την ίδια περίοδο. Ως θεωρητική αφετηρία επιλέχθηκε η έννοια του κοινωνικού αποκλεισμού, στο πλαίσιο μιας ολιστικής προσέγγισης που αξιοποιεί ευρετικά τέσσερις επιμέρους διαστάσεις – οικονομική, κοινωνική, πολιτική και πολιτισμική – προκειμένου να πετύχει την ανάλυση και την ερμηνεία του κοινωνικού μειονεκτήματος που αφορά το συγκεκριμένο πληθυσμό. Η ερευνητική προσέγγιση είναι ποιοτική και μέσα από τη χρήση συμπληρωματικών ερευνητικών τεχνικών, με πρωταρχικές την παρατήρηση και τη συνέντευξη, αποκαλύπτει τη δυναμική αλληλεπίδραση των κοινωνικών πρακτικών του πληθυσμού με τα ιδιαίτερα οικονομικά, πολιτικά, κοινωνικά και πολιτισμικά χαρακτηριστικά της πόλης. Η αξιοποίηση των μεθοδολογικών εργαλείων της θεωρίας της δομοποίησης επί των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών του ερευνητικού πεδίου έδειξε την ύπαρξη κανόνων και πόρων που θέτουν υπό αμφισβήτηση πολλές από τις παραδεδομένες ερμηνείες για τον κοινωνικό και εκπαιδευτικό αποκλεισμό των Τσιγγάνων. Η ένταξη κατά το παρελθόν πολλών μελών της κοινότητας στη μισθωτή εργασία, η παλαιόθεν κατοχή της ελληνικής ιθαγένειας, τα χαρακτηριστικά της οικιστικής τους ένταξης, η χρήση αποκλειστικά της ελληνικής γλώσσας και η απουσία εμφανών περιστατικών διώξεων εξασφάλιζαν, τουλάχιστον επί της αρχής, τις βασικές προϋποθέσεις για την κοινωνική και εκπαιδευτική τους ένταξη. Ωστόσο, όπως αποδείχτηκε από την έρευνα, η ύπαρξη πόρων από μόνη της δεν αρκούσε για την υποστασιοποίησή τους ως μέσων, αλλά απαιτούσε την ανθρώπινη δράση, δηλαδή τις κοινωνικές πρακτικές των ίδιων των Τσιγγάνων και τους κανόνες που θα ενεργοποιούσαν τους πόρους αυτούς. Η έρευνα έδειξε πως η πλειοψηφία του πληθυσμού δεν έδειξε διαχρονικά την ικανότητα να αξιοποιήσει ικανοποιητικά τους διατιθέμενους πόρους που θα εξασφάλιζαν την αποτελεσματικότερη κοινωνική και εκπαιδευτική τους ένταξη, με αποτέλεσμα η παρούσα κατάστασή τους να διακρίνεται από υψηλά ποσοστά ανεργίας, υποαπασχόληση, υψηλή εξάρτηση από τις κοινωνικές μεταβιβάσεις, περιορισμένες κοινωνικές σχέσεις με την πλειοψηφία και χειραγωγούμενη πολιτική εμπλοκή. Στο εκπαιδευτικό επίπεδο, την πλήρη απουσία της πρώτης γενιάς από την εκπαίδευση διαδέχτηκε η περιορισμένη και ελλιπής παρουσία των μελών της δεύτερης στις σχολικές δομές, ως επί το πλείστον της υποχρεωτικής εκπαίδευσης. Για τη γενιά αυτή υφίστατο σαφώς κατάσταση εκπαιδευτικού αποκλεισμού, με άμεσες συνέπειες στην επαγγελματική και την εν γένει κοινωνική της ένταξη. Η εκπαιδευτική κατάσταση της τρίτης γενιάς συνιστά περίπτωση δυσμενούς ενσωμάτωσης, αφού παρά την αθρόα εγγραφή τους στα δημοτικά σχολεία παρατηρείται υψηλό ποσοστό διαρροής, ελλιπής φοίτηση και περιορισμένος εγγραμματισμός. Η εργαλειακή αντιμετώπιση της εκπαίδευσης από μεγάλο μέρος του πληθυσμού της κοινότητας ως ανταλλάξιμου προϊόντος στον τομέα της απασχόλησης, ενίσχυσε πρόσκαιρα την παραμονή τους στις εκπαιδευτικές δομές, με στόχο την απόκτηση εκπαιδευτικών τίτλων, ωστόσο η κατάσταση δυσμενούς εκπαιδευτικής ενσωμάτωσης μπορεί σύντομα να εξελιχθεί σε εκπαιδευτικό αποκλεισμό. Μένοντας λοιπόν εκτός εργασίας, εκτός εκπαίδευσης και εκτός κοινωνικών σχέσεων με την ευρύτερη κοινωνία, σε μια διαπλοκή διανεμητικών και σχεσιακών μορφών στέρησης, το συνεχές της ανισότητας τείνει να οδηγήσει μεγάλο τμήμα του πληθυσμού στην καταστροφική ρήξη των σχέσεών του με την κοινωνία.