Θεοί και ήρωες στα νομίσματα της αρχαίας Κρήτης: εικονογραφικά πρότυπα, συμβολισμοί, αγαλματικοί τύποι: 5ος αι.π.Χ-2ος αι. μ.Χ

Abstract

The objective of this dissertation is the study of the iconography of ancient Cretan coins from the 5th cent. B.C. till the 2nd cent. A.D. The numismatic material is organized according to the issuing authorities. The target is twofold: A) On the one hand to interpret the divine and heroic figures on Cretan coins, in order to define better their characteristics and their cult in Cretan cities. Often, opinions differ as regards the interpretation of some mythological representations. Therefore, it is important to study in parallel Cretan Inscriptions and ancient literary sources. B) On the other hand to spot iconographic parallels in sculpture, as well as in other kinds of art, in order to find out cultural and artistic connections between Crete and other regions. The die-engravers of ancient Greek coins were occasionally inspired by statuary types, without faithful copy, but in a creative way. The lack of a description for ancient Crete, similar to that of Pausanias, makes the search of particular statuary types on Cretan coins in some cases conjectural. It is noticed that on Cretan coins of classical period predominate local mythological subjects (Europa, Talos, Minotauros), whereas gradually emerge representations of Olympian Gods and hero-founders (either full-bodied or only of their head). Evidences for ancient cults are provided also by depictions of divine symbols and sacred animals. Some coin types that began in the classical period (e.g. Europa on bull or on tree, Apollo Styrakitas etc.) continued also, with small variations, during the early Hellenistic (323-270 B.C.), which is the period of maximum growth for Cretan coinage, with the appearance of more mints. During Roman period some classical-hellenistic Cretan iconographic types were maintained, while many new subjects intruded in Cretan provincial coinage, deriving from Roman art, in a classicistic spirit, with an effort to combine ideas and perceptions. In an Appendix is tried to be presented published and unpublished coin findings from excavations (after permission of the Ephorates of West Crete). The particular dissertation contributed mainly to the spotting of several iconographic parallels, which help us, through comparisons, to explain some mythological scenes and to elucidate artistic relations and developments.

Το αντικείμενο που πραγματεύεται η παρούσα διδακτορική διατριβή είναι η εικονογραφία των κρητικών νομισμάτων από τον 5ο αι. π.Χ. μέχρι και τον 2ο αι. μ.Χ. Το νομισματικό υλικό κατηγοριοποιήθηκε με άξονα τις εκδότριες αρχές. Ο στόχος είναι διττός: Α) Να ερμηνευτούν οι εικονιζόμενες μορφές θεών και ηρώων στα κρητικά νομίσματα, εξάγοντας συμπεράσματα για τις ιδιότητες τους και τη λατρεία τους στις κρητικές πόλεις. Συχνά διίστανται οι απόψεις όσον αφορά την ταύτιση ορισμένων μυθολογικών μορφών. Για την διασαφήνισή τους είναι αναγκαία η παράλληλη μελέτη κρητικών επιγραφών και φιλολογικών πηγών. Β) Να εντοπιστούν εικονογραφικά παράλληλα των μυθολογικών μορφών, κυρίως στην αρχαία ελληνική γλυπτική, αλλά και σε άλλα είδη τέχνης, ώστε να διαπιστωθεί η ύπαρξη καλλιτεχνικών επαφών μεταξύ της Κρήτης και άλλων περιοχών. Οι χαράκτες αρχαιοελληνικών νομισμάτων αντλούσαν έμπνευση από αγαλματικούς τύπους χωρίς να τους αντιγράφουν πιστά, αλλά με δημιουργικό τρόπο. Η έλλειψη περιγραφής για την Κρήτη, ανάλογης με αυτήν του Παυσανία, καθιστά την αναζήτηση συγκεκριμένων αγαλματικών τύπων σε ορισμένες περιπτώσεις υποθετική. Παρατηρούμε ότι στα κρητικά νομίσματα της κλασικής περιόδου εμφανίζονται κυρίως μυθολογικές σκηνές τοπικού χαρακτήρα (Ευρώπη, Τάλως, Μινώταυρος), ενώ σταδιακά εισέρχονται στη θεματογραφία οι Ολύμπιοι θεοί και οι ήρωες-οικιστές (συχνά ολόσωμοι και άλλοτε μόνο η κεφαλή τους). Μαρτυρίες για τις αρχαίες λατρείες μας παρέχουν επίσης οι απεικονίσεις θεϊκών συμβόλων και ιερών ζώων. Κάποιοι νομισματικοί τύποι, που ξεκίνησαν κατά την κλασική περίοδο (π.χ. η Νύμφη Ευρώπη πάνω σε ταύρο ή σε δέντρο, ο Απόλλων Στυρακίτας κ.ά.), συνεχίζονται με μικρές διαφοροποιήσεις κατά την πρώιμη ελληνιστική, κατά την οποία παρατηρείται συντονισμένη ανάπτυξη της κρητικής νομισματοκοπίας, μέσω της δραστηριοποίησης περισσότερων πόλεων του νησιού (323-270 π.Χ.). Κατά την περίοδο της ρωμαιοκρατίας διατηρήθηκαν λίγα τοπικά εικονογραφικά θέματα, ενώ διείσδυσαν στη νομισματοκοπία και θέματα ρωμαϊκού, κλασικιστικού χαρακτήρα, συχνά με στόχο τον συγκερασμό ιδεών και αντιλήψεων. Σε παράρτημα επιχειρήθηκε η παρουσίαση δημοσιευμένων και αδημοσίευτων ανασκαφικών νομισματικών ευρημάτων (κατόπιν σχετικής άδειας από τις Εφορείες αρχαιοτήτων της Δυτ. Κρήτης). Η παρούσα διατριβή συνέβαλλε κυρίως στον εντοπισμό αρκετών επιμέρους εικονογραφικών παραλλήλων, που βοηθούν μέσω συγκρίσεων, αφενός μεν στην καλύτερη ερμηνεία των μυθολογικών μορφών που εικονίζονται στα κρητικά νομίσματα, αφετέρου δε στην εξακρίβωση καλλιτεχνικών επιρροών και εξελίξεων.