Θεότητες, λατρεία και χωροθεσία λατρευτικών τόπων στην κεντρική και νότια Πελοπόννησο: Γεωμετρικοί - Αρχαϊκοί - Κλασικοί χρόνοι

Abstract

Respecting divine powers has always been the foundation of life since the beginning of mankind and the presence of cult places in all periods is proof of it. Although some basic principles prevailed in worship and the way of development of sacred places were affected by the “official” cult system, local tradition and myths also had a strong impact. This thesis is aimed at researching deities and cult places in the area of the Peloponnese, and in particular in the prefectures of Arkadia, Ileia, Messinia and Lakonia. The quest for the reasons that dictated the worship of certain deities in each area resulted in the creation of a “religious” topographical map showing all cult places in these four prefectures, being actively used from the geometric to the classical period. There are also mentions to cult places that were active in earlier or later years, in the case where continuity was revealed. Information for each geographical area is presented separately, starting with an account of the mythological and historical past, and carrying on with the presentation of all evidence that has been collected from existing ancient sources or from contemporary research. The information collected concerns both, tangible finds as well as morphological characteristics and ritual features of the cult. Early cult places were established predominantly close to nature, bearing into account the sacredness of the area as well as the contact with the divine element. As the first cities were founded during the historical ages, the need for new cult places emerged, to demonstrate power, symbolism and political propaganda. Olympian and chthonian deities obtained their place in this complex and sophisticated religious system, where myths and local history had to be connected with religious practices of the state. Since the religious feeling was very important in ancient times, cult places attained a multi-faceted character. They were sacred locations, serving as places of prayer and worship of deities, and they had “magical” (oracle-healing) as well as chthonian characteristics. They were places where religious rituals and games were held, and they also served as asylums. Moreover, cult places served as meeting points for worshippers to remind them of their common origins; they were used as gathering points where political meetings were held and decisions were made with the help of the gods; and they served as a symbol of an area, the proof of its wealth and a display of its power in comparison to competing areas. In other words, cult places constituted a live body that evolved and adapted, based on the needs and the historical circumstances of each area, but they also provided the way through which people, with some help from the gods, defined their existence through the religious, social and civil life of their homeplace.

Ο σεβασμός στις θεϊκές δυνάμεις αποτέλεσε σε όλες τις εποχές θεμέλιο της ζωής του ανθρώπου, γι’ αυτό δεν υπάρχει χρονική περίοδος, όπου απουσιάζουν οι χώροι λατρείας του θείου. Συνήθως επικρατούσαν κάποιες βασικές αρχές στη λατρεία και τον τρόπο εξέλιξης των ιερών χώρων, με βάση τις επιταγές του εκάστοτε «επίσημου» λατρευτικού συστήματος, αν και σε κάθε γεωγραφική περιοχή λαμβάνονταν υπόψη και η ισχυρή τοπική παράδοση. Στόχος της παρούσας διατριβής υπήρξε η έρευνα γύρω από τις λατρευόμενες μορφές και τους τόπους λατρείας στην Πελοπόννησο και πιο συγκεκριμένα στους νομούς της Αρκαδίας, της Ηλείας, της Μεσσηνίας και της Λακωνίας. Η αναζήτηση των λόγων που υπαγόρευσαν την επιλογή της λατρείας συγκεκριμένων θεοτήτων σε κάθε περιοχή οδήγησε στη δημιουργία ενός «θρησκευτικού» τοπογραφικού χάρτη που περιλαμβάνει όλους τους λατρευτικούς τόπους στους τέσσερις νομούς, οι οποίοι ήταν σε λειτουργία από τους γεωμετρικούς έως τους κλασικούς χρόνους – με αναφορές σε προγενέστερους και μεταγενέστερους χρονικά τόπους λατρείας, όπου υπήρχε συνέχεια στη χρήση τους. Ακολούθησε η παρουσίαση των δεδομένων για κάθε γεωγραφική περιοχή χωριστά ξεκινώντας με μια αναδρομή στο μυθολογικό και ιστορικό παρελθόν και στη συνέχεια με παρουσίαση όλων των στοιχείων που είναι γνωστά είτε από τη σύγχρονη έρευνα είτε από τις πηγές. Οι πληροφορίες που συγκεντρώθηκαν αφορούν τα υλικά κατάλοιπα αφενός και τα λατρευτικά γνωρίσματα, μορφολογικά και τελετουργικά, αφετέρου. Οι πρώιμοι λατρευτικοί χώροι ιδρύθηκαν κυρίως κοντά στη φύση με γνώμονα την ιερότητα μιας περιοχής και την επαφή με το θείο. Η ίδρυση των πρώτων πόλεων στους ιστορικούς χρόνους δημιούργησε την ανάγκη για νέους χώρους λατρείας μέσα σε αυτές, ως σημείο επίδειξης, συμβολισμού και πολιτικής προπαγάνδας. Ολύμπιοι και χθόνιοι θεοί πήραν τη θέση τους μέσα σε αυτό το σύνθετο και πολύπλοκο θρησκευτικό σύστημα, όπου οι μύθοι και η τοπική ιστορία έπρεπε να συνδεθούν με τις επίσημες λατρευτικές πρακτικές. Επειδή το θρησκευτικό αίσθημα έπαιζε πολύ σημαντικό ρόλο στην αρχαιότητα, οι χώροι λατρείας απέκτησαν έναν πολυσήμαντο χαρακτήρα. Ήταν παράλληλα σημεία προσευχής και λατρείας θεϊκών μορφών, ήταν χώροι που συγκέντρωναν ιερότητα, «μαγικές» (μαντικές-ιαματικές) λειτουργίες, αλλά και χθόνιες ιδιότητες. Ήταν χώροι τέλεσης θρησκευτικών τελετών και αγώνων και χώροι ασύλου. Ακόμη, αποτελούσαν τα σημεία συνάθροισης πιστών για να μην λησμονούνται οι κοινές ρίζες και τους τόπους εκείνους, όπου λάβαιναν χώρα πολιτικές συναντήσεις και λαμβάνονταν αποφάσεις με τη συνδρομή του «θεού», και τέλος, τα σημεία που αποτελούσαν το σύμβολο μιας περιοχής, το δείκτη της δύναμης και ένα μετρήσιμο μέγεθος εξουσίας σε σχέση με ανταγωνιστικές περιοχές. Με άλλα λόγια, οι λατρευτικοί τόποι αποτέλεσαν έναν ζωντανό οργανισμό, που εξελισσόταν και προσαρμοζόταν με βάση τις ανάγκες και τις ιστορικές συνθήκες κάθε περιοχής, αλλά αποτέλεσαν και το μέσο με το οποίο οι άνθρωποι, με την βοήθεια των θεών, προσδιόριζαν την ύπαρξή τους μέσα στα πλαίσια της θρησκευτικής, κοινωνικής και πολιτικής ζωής του τόπου τους.