Θρησκεία και πολιτική: η προπαγάνδα των Πτολεμαίων από τις αρχές του 3ου έως τα μέσα του 2ου π.Χ. αιώνα

Abstract

The present thesis constitutes a contribution in the research of religious phenomenon and its interaction with the political power during the Ptolemaic era. The research has focused on the politic and religious propaganda which aimed at the consolidation of the kingship of Ptolemies and the amplification of dynastic cult. The first two Ptolemies, Ptolemy A΄ the Savor and Ptolemy B΄ Philadelphus ascertained the important role of the ancient traditional cults for the Egyptians and tried to adopt them. A new but foreign dynasty was founded, and in this brilliant way the new sovereigns appeared as the new Pharaohs and were identified with the traditional Egyptians gods. Factors that reinforced this political direction of the Ptolemies were the Egyptian priests who published the decrees in favor of the kings, the feasts, the ‘manufacture’ of the Sarapis cult, as well as the court poetry, with main representatives, Theocritus and Callimachus. One of the main results of this study is the close relationship between religion and political power is bounded by a line, and the imbalance in the relations of these two powers was the reason of the progressive decomposition of the Ptolemaic empire. It is also important that Greeks never accepted the divinity of the kings, and they only took part in the ceremonies in order to gain personal and political benefits from them. It is also very impressive the way that the ancient Egyptian traditional and the new arrived Hellenism created the Greek-Egyptian civilization. The Ptolemies retained the Pharaoh’s style of living but they never forgot that they were Greeks with their own language and gods and the Greek way of living.

Η παρούσα διατριβή αποτελεί μια συμβολή στην έρευνα του θρησκευτικού φαινομένου και της αλληλεπίδρασης του με την πολιτική εξουσία την εποχή των Πτολεμαίων. Η έρευνα εστιάστηκε στην προπαγάνδα τόσο της πολιτικής όσο και της θρησκευτικής εξουσίας η οποία αποσκοπούσε στην εδραίωση της βασιλείας των Πτολεμαίων και στην ενίσχυση της δυναστικής λατρείας. Οι δύο πρώτοι βασιλείς, ο Πτολεμαίος Α΄ Σωτήρας και ο Πτολεμαίος Β΄ Φιλάδελφος, κατάλαβαν το σπουδαίο ρόλο που διαδραμάτιζαν οι αρχαίες παραδοσιακές λατρείες στη ζωή των Αιγυπτίων και έσπευσαν να τις ενστερνιστούν. Θεμελιώθηκε με τον τρόπο αυτό μια νέα, αλλά ξένη δυναστεία πάνω στις παλαιότερες φαραωνικές δυναστείες και με ευφυή τρόπο οι νέοι ηγεμόνες εμφανίστηκαν ως νέοι Φαραώ, θεοποιημένοι και ταυτιζόμενοι με τους παραδοσιακούς αιγυπτιακούς θεούς. Παράγοντες που ενίσχυσαν την πολιτική αυτή ύθυνση των Πτολεμαίων ήταν το αιγυπτιακό ιερατείο, το οποίο εξέδιδε τα διατάγματα υπέρ των βασιλέων, οι εορτές, η «κατασκευή» της λατρείας του Σάραπι όπως επίσης και η αυλική ποίηση, με κύριους εκπροσώπους τον Θεόκριτο και τον Καλλίμαχο. Κατά τη διεξαγωγή της έρευνας προέκυψε ότι η στενή σχέση θρησκευτικής και πολιτικής εξουσίας οριοθετείται και όπως διαπιστώθηκε από τη θρησκευτική πολιτική των Πτολεμαίων, η ανισορροπία στις σχέσεις των δύο αυτών εξουσιών επέφεραν τη σταδιακή αποσύνθεση του πτολεμαϊκού κράτους. Επίσης το κυριότερο προπαγανδιστικό όπλο των Πτολεμαίων, δηλαδή η δυναστική λατρεία δεν φάνηκε να συγκινεί το ελληνικό στοιχείο που διαβιούσε στην Αίγυπτο. Αυτό βέβαια δεν εκπλήσσει λόγω της πολιτικής ιδιοσυγκρασίας των Ελλήνων και της μη εξοικείωσής τους με τέτοιου είδους λατρείες, εν τούτοις αρχίζουν σταδιακά να αποδέχονται την αποθέωση των Πτολεμαίων και να μετέχουν στις διάφορες λατρείες που τελούνταν προς τιμήν τους. Η αποδοχή όμως αυτή ήταν επιφανειακή, ουσιαστικά οι Έλληνες δεν πίστεψαν ποτέ στη θεότητα αυτών των ηγεμόνων, απλώς αποδέχτηκαν τη θεοποίησή τους, προφανώς για να αποκομίσουν προσωπικά οφέλη και να επιβιώσουν σε μια θεοκρατική κοινωνία, χωρίς όμως αυτό να σημαίνει ότι με την πρώτη ευκαιρία δε θα την απέρριπταν. Εντυπωσιακός ακόμη είναι ο τρόπος που συμβάδισαν η αρχαία αιγυπτιακή παράδοση με τον νεοφερμένο ελληνισμό που οδήγησε στον λαμπρό ελληνο-αιγυπτιακό πολιτισμό.