"Μέσα από τα μάτια των τυφλών": μια ανθρωπολογική ερμηνεία της "όρασης"

Abstract

The present dissertation studies the different ways in which those that define themselves as blind people or people with visual impairments experience their self and the world around them in the framework of a society that, due to their partial or total loss of sight, demarcates them as alterity. In particular, this dissertation focuses on the procedures through which the blind people’s body, senses and subjectivity are constructed in the contexts of ‘‘ocularcentrism’’; that is in cultural frameworks where sight is considered to be the most intellectual, objective and reliable means of access to truth and reality, whereas the ‘‘non visual’’ senses – hearing, touch, smell and taste – are downgraded as somatic, subjective and unreliable. It also examines the ways in which hearing and touch, the two senses that blind people mainly rely on so as to perceive and objectify reality, intersect someone’s remaining sight, as well as previous sensorial memories that are mobilized as somatic memory. Interwoven with the cultural degradation of sensoriality in blindness is the categorization of visual impairment as disability. This is a socially and historically determined process that is being analyzed as a product of the blind people’s gradual and long lasting transformation from objects of church and philanthropic care to subjects with rights of equal access and participation in all aspects of the able-bodied society. Part of this investigation focuses on the laws, structures and practices that have been established in time for blindness, as well as on the issue of access to the physical or structured public space; an issue that largely concerns the disability movement in Greece. Special emphasis is placed on the tension between the established perception of space as visual experience and representation and the different sensorial ways through which blind people experience and perceive the surrounding environment. Thus, it is supported that the constitution of auditory and tactile perception in blindness cannot be understood but in relation with the dynamics of power that are triggered off in times and places where visual impairment meets visual able-bodiedness.

Η παρούσα διδακτορική διατριβή μελετά τους διαφορετικούς τρόπους με τους οποίους εκείνοι και εκείνες που αυτοπροσδιορίζονται ως τυφλά άτομα ή άτομα με προβλήματα όρασης βιώνουν τον εαυτό τους και τον κόσμο γύρω τους στο πλαίσιο μίας κοινωνίας, η οποία, λόγω της μερικής ή ολικής απουσίας όρασης, τους/τις προσδιορίζει ως ετερότητα. Ειδικότερα εστιάζει στις διαδικασίες μέσω των οποίων συγκροτούνται το σώμα, οι αισθήσεις και η υποκειμενικότητα των τυφλών ατόμων σε συμφραζόμενα «οπτικοκεντρισμού», δηλαδή σε πολιτισμικά πλαίσια όπου η όραση θεωρείται το πιο διανοητικό, αντικειμενικό και αξιόπιστο μέσο πρόσβασης στη γνώση και την αλήθεια, την ίδια στιγμή που οι «μη οπτικές» αισθήσεις – η ακοή, η αφή, η όσφρηση και γεύση – υποβιβάζονται σε σωματικές, υποκειμενικές και αναξιόπιστες. Εξετάζει, επίσης, τους τρόπους με τους οποίους, η ακοή και η αφή, τα δύο αισθητήρια στα οποία βασίζονται κυρίως τα τυφλά άτομα για να αντιληφθούν και να αντικειμενοποιήσουν την περιβάλλουσα πραγματικότητα, διαπλέκονται με την εναπομείνασα όραση που μπορεί να διαθέτει κανείς, καθώς και με προηγούμενες αισθητηριακές εμπειρίες που ενεργοποιούνται ως μνήμη σωματική. Άμεσα συνυφασμένη με την πολιτισμική απαξίωση της αισθητηριακότητας στην τυφλότητα είναι η κατηγοριοποίησή της ως οπτικής βλάβης και αναπηρίας. Πρόκειται για μία διαδικασία κοινωνικά και ιστορικά προσδιορισμένη, η οποία μελετάται ως προϊόν της σταδιακής και πολύχρονης μετατροπής των τυφλών ατόμων από αντικείμενα φιλανθρωπικής και εκκλησιαστικής φροντίδας σε υποκείμενα με δικαιώματα ισότιμης πρόσβασης και συμμετοχής σε κάθε πτυχή της αρτιμελούς κοινωνίας. Μέρος της διερεύνησης αυτής επικεντρώνεται στους νόμους, τις δομές και τις πρακτικές που έχουν καθιερωθεί ανά τα χρόνια για την τυφλότητα, καθώς και στο θέμα της πρόσβασης στον φυσικό ή δομημένο, δημόσιο χώρο, που σε μεγάλο βαθμό απασχολεί το αναπηρικό κίνημα στην Ελλάδα. Ιδιαίτερη έμφαση δίνεται στην ένταση που αναπτύσσεται ανάμεσα στην κατεστημένη θεώρηση του χώρου ως οπτικής εμπειρίας και στους αισθητηριακά διαφορετικούς τρόπους κατά τους οποίους τα τυφλά άτομα βιώνουν και αντιλαμβάνονται το περιβάλλον γύρω τους. Υποστηρίζεται, έτσι, ότι η συγκρότηση της ακουστικής και απτικής αντίληψης στην τυφλότητα δεν μπορεί παρά να ιδωθεί σε συνάφεια με τις δυναμικές εξουσίας που πυροδοτούνται σε στιγμές και χώρους όπου η οπτική αναπηρία συναντά την οπτική αρτιμέλεια.