Η Ιεραποστολική δραστηριότητα των Ρωμαιοκαθολικών στον Πόντο

Abstract

The issue of the Catholic presence in the Black Sea (Pontus), mostly through the examination of the missionary activity developed in the 19th century remained a challenge for historical research, as there was little information on secondary sources and published studies. With the systematic study of the rich archival material effort was made to highlight this issue, illuminating the action of the missionary orders who worked in Pontus, but particularly to underline the timeless interest of the Vatican for this region. The systematic missionary activity during the mid-19th century, is connected with the parallel revival of the missionary movement in the West, which gave impetus to the various missionary orders and between them, in that of the Capuchins who was active in Pontus. The missionaries were able to approach the indigenous population, mainly the Armenians, developing an extensive educational, charitable and pastoral work. Apart from this work there have been internal factors in the Ottoman Empire that favored the development of missionary action. Particularly in Asia Minor isolates citizens saw the missionaries as an opportunity for a good education and for improving the standards of their living. Moreover, the reformist air which was blowing in the Ottoman Empire in the 19th century and the pressures that Great Powers exercised to the Ottoman Empire in order to protect the Christians who lived in the territory radically changed the position of Christians and strengthened the missionary dynamic that had developed. The mission of the Capuchins in Pontus from its establishment in 1845 onwards followed a path of creative expansion and in a short time spread within and along the Black Sea. However the continuous staff shortages, economic recession, the various malpractices, and political events, culminating in the outbreak of the First World War had a negative impact in the presence of the Catholic element in Pontus. The restrictive measures taken during the war, and later from Mustafa Kemal and the Turkish Republic, almost annihilated any hope of a stable and prosperous presence of the Catholics in the Turkish territory. Gradually, the Roman Catholic community and the missionary orders began to decline and shrink, reaching almost to the complete elimination. This study was primarily based on archival material relating to the mission and the general presence of the Catholics to the Black Sea. The bulk of the information comes from the so-called Secret Archives of the Vatican (Archivio Segreto Vaticano), which included among other the files titled Archives of the Delegation of Turkey (Archivio Delegazione Turchia), Secretary of State (Segreteria di Stato) and Extraordinary Ecclesiastical Affairs (Affari Ecclesiastici Straordinari). Moreover, further research was conducted at the archival collection of the “Congregation for the Evangelization of People (Congregazione per l’ evangelizzazione dei Popoli, Propaganda Fide)”, the Archive of the “Congregation for the Oriental Church (Congregazione per le Chiese Orientali), the General Archives of the Capuchin Order (Archivio generale dell' ordine dei Frati Minori Cappuccini) and the Archives of the Jesuits order (Archivum Romanum Societatis Iesu).

Το ζήτημα της ρωμαιοκαθολικής παρουσίας στον Πόντο, κυρίως μέσα από την εξιστόρηση της ιεραποστολικής δραστηριότητας που αναπτύχθηκε στα μέσα του 19ου αιώνα παρέμενε ένα ζητούμενο για την ιστορική έρευνα, καθώς υπήρχαν ελάχιστες πληροφορίες στις δευτερεύουσες πηγές και στις δημοσιευμένες μελέτες. Με τη συστηματική μελέτη του πλούσιου αρχειακού υλικού καταβλήθηκε προσπάθεια ν’αναδειχθεί το συγκεκριμένο ζήτημα, φωτίζοντας τη δράση των ιεραποστολικών ταγμάτων που εργάστηκαν στον Πόντο, αλλά ιδιαίτερα να υπογραμμιστεί το διαχρονικό ενδιαφέρον του Βατικανού για τη συγκεκριμένη περιοχή. Η συστηματική ιεραποστολική δραστηριότητα που αναπτύχθηκε κατά τα μέσα του 19ου αιώνα, συνδέεται με την παράλληλη αναγέννηση του ιεραποστολικού κινήματος στη Δύση, η οποία και έδωσε ώθηση στα διάφορα ιεραποστολικά τάγματα και μεταξύ αυτών, σε εκείνο των καπουκίνων που δραστηριοποιήθηκε στον Πόντο. Οι ιεραπόστολοι κατάφεραν να προσεγγίσουν τον γηγενή πληθυσμό, κυρίως τους Αρμενίους, αναπτύσσοντας ένα εκτεταμένο εκπαιδευτικό, φιλανθρωπικό και ποιμαντικό έργο. Εκτός από το έργο αυτό των ιεραποστόλων υπήρξαν και εσωτερικοί παράγοντες στην Οθωμανική Αυτοκρατορία που ευνόησαν την ανάπτυξη της ιεραποστολικής δράσης. Ιδιαίτερα στη Μικρά Ασία οι απομονωμένοι υπήκοοι έβλεπαν στους ιεραποστόλους την ευκαιρία μιας καλής εκπαίδευσης και της βελτίωσης του βιωτικού τους επιπέδου. Επιπλέον ο μεταρρυθμιστικός αέρας που έπνεε στην Οθωμανική Αυτοκρατορία τον 19ο αιώνα και οι πιέσεις των Μεγάλων Δυνάμεων για προστασία του χριστιανικού στοιχείου που βρισκόταν στην επικράτεια της, άλλαξαν ριζικά τη θέση των χριστιανών και την ιεραποστολική δυναμική που είχε αναπτυχθεί. Η ιεραποστολή των καπουκίνων στον Πόντο από τη σύσταση της το 1845 και εξής ακολούθησε μια πορεία δημιουργικής επέκτασης και σε σύντομο χρονικό διάστημα απλώθηκε στο εσωτερικό και κατά μήκος της Μαύρης Θάλασσας. Οι συνεχείς όμως ελλείψεις προσωπικού, η οικονομική δυσπραγία, οι διάφορες ατασθαλίες, αλλά και τα πολιτικά γεγονότα, με αποκορύφωμα το ξέσπασμα του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου επέδρασαν αρνητικά και καταλυτικά στην παρουσία του καθολικού στοιχείου στον Πόντο. Τα περιοριστικά μέτρα που ελήφθησαν κατά τη διάρκεια του πολέμου, αλλά και αργότερα με τον Μουσταφά Κεμάλ και την εγκαθίδρυση της Τουρκικής Δημοκρατίας, εκμηδένισαν σχεδόν κάθε ελπίδα σταθερής και ακμαίας παρουσίας των ρωμαιοκαθολικών στην τουρκική επικράτεια. Σταδιακά η ρωμαιοκαθολική κοινότητα και ιεραποστολή άρχισε να φθίνει και να συρρικνώνεται, φθάνοντας σχεδόν μέχρι την ολοκληρωτική εξάλειψη της. H συγκεκριμένη μελέτη βασίστηκε κατά κύριο λόγο στο αρχειακό υλικό, που αφορά την ιεραποστολή και γενικότερα την παρουσία των ρωμαιοκαθολικών στον Πόντο. Συγκεκριμένα, ο κύριος όγκος του υλικού βρίσκεται αποθησαυρισμένος σε αρχειακές συλλογές οργανισμών που έχουν την έδρα τους στη Ρώμη. Συγκεκριμένα ερευνήθηκε το Archivio Segreto Vaticano, το επονομαζόμενο Μυστικό Αρχείο του Βατικανού, στο οποίο εμπεριέχονται μεταξύ άλλων οι φάκελοι με τον τίτλο Archivio Delegazione Turchia, Segreteria di Stato και Affari Ecclesiastici Straordinari. Επιπλέον μελετήθηκε η αρχειακή συλλογή Congregazione per l’ evangelizzazione dei Popoli (Propaganda Fide), το Αρχείο της Congregazione per le Chiese Orientali, το Archivio generale dell’ ordine dei Frati Minori Cappuccini και το Archivum Romanum Societatis Iesu.