Η μεταλλουργία και η μεταλλοτεχνία της Κύπρου από την πρώιμη έως την αρχή της ύστερης εποχής του χαλκού

Abstract

The subject of the present study is the metallurgical activity in Cyprus during the early prehistoric periods, that is from the so called “Philia Phase” and the Early Cypriot period till the beginning of the Late Cypriot period (2400-2350/2300 έως 1450 π.Χ.). Axes of the study are, first, the provenance of the copper used and the primary stages of the metallurgical process, to the production of the appropriate metal composition and form for the manufacture of metal objects, and second the metal types, that is the kinds of objects that were made by cypriot metallurgists during the period under study. The presence in Cyprus of objects made of gold, silver, lead and iron is discussed as well. In Cyprus, where there are extensive copper ores, exploitable even in modern times, metallurgical activity is attested already before the beginning of the Early Bronze Age, as it can be witnessed from chalcolithic evidence. Ancient texts, combined with evidence from early metallurgical workshops, where the whole pyrometallurgical activity took place, along with evidence from cypriot mines, confirm the continuous development of metallurgy since its beginnings, even though its character changes towards the end of the period. The study of cypriot metallurgy shows that at least till the Late Cypriot I period there aren’t dramatic changes in techniques, on the contrary metallurgical tradition is homogeneous in terms of methods, means and expertise. On the other hand cypriot metal types, represented mainly in tombs and less in settlements, suggest that there is no differentiation between the Early and the Middle Bronze Age, nor in the Late Bronze Age (when the circulation of metal increases), but evolution of the metal types that had arrived in Cyprus during the Philia Phase/Early Cypriot period. The typology of the period can only be supplemented with types with earlier (in the Late Cypriot I period) appearance, compared with what has been known till today (i.e. fibula, ploughshare, vessel). That means that this is a conservative industry, which, till the end of the 13th c. B.C., when there is evidence for technological evolution, uses the same methods and techniques. Gold, silver and lead are mostly imported in Cyprus in this period. Their presence is more evident on the island since the beginning of the Late Bronze Age. This can be connected with the intensification of copper production and trade. Of special importance is the early presence of iron objects, which more probably had been locally manufactured. At least till the beginning of the Late Bronze Age there doesn’t seem to be large scale circulation of cypriot copper outside Cyprus. This picture changes with the increase in copper production from the Late Cypriot I period, which is related to internal, socioeconomic changes.

Στην παρούσα μελέτη εξετάζεται η μεταλλουργική δραστηριότητα των πρώιμων προϊστορικών κυπριακών φάσεων, δηλαδή από τη Φάση της Φιλιάς/Πρωτοκυπριακή, έως την έναρξη της Υστεροκυπριακής περιόδου (2400-2350/2300 έως 1450 π.Χ.). Άξονες της μελέτης αποτελούν αφ’ενός η προέλευση του χρησιμοποιούμενου χαλκού και τα πρώτα στάδια της κατεργασίας του, έως την απόκτηση, από πλευράς του, της απαραίτητης σύνθεσης για την κατασκευή αντικειμένων, και αφ’ετέρου η μεταλλοτεχνία, τα είδη δηλαδή των αντικειμένων που κατασκεύαζαν οι Κύπριοι μεταλλοτεχνίτες κατά τις παραπάνω περιόδους. Παράλληλα συζητείται το θέμα της παρουσίας στην Κύπρο αντικειμένων και από άλλα μέταλλα, όπως χρυσό, άργυρο, μόλυβδο και σίδηρο. Στην Κύπρο, η οποία διαθέτει εκτεταμένα κοιτάσματα χαλκού, εκμεταλλεύσιμα και στη σύγχρονη εποχή, μεταλλουργική δραστηριότητα υφίσταται ήδη πριν από την έναρξη της Πρώιμης Εποχής του Χαλκού, όπως προκύπτει από τις ενδείξεις θέσεων της Χαλκολιθικής περιόδου. Οι αρχαίες γραπτές πηγές, σε συνδυασμό με τις ενδείξεις από πρώιμα μεταλλουργικά εργαστήρια, όπου διεξήγετο το σύνολο των σταδίων της πυρομεταλλουργικής δραστηριότητας, και από μεταλλεία της νήσου, επιβεβαιώνουν ότι η δραστηριότητα αυτή συνεχίσθηκε αδιάλειπτα από τις απαρχές της, αν και ο χαρακτήρας της μεταβάλλεται από τα τέλη της υπό μελέτη περιόδου. Η μελέτη της κυπριακής μεταλλουργίας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι τουλάχιστον έως την Υστεροκυπριακή Ι περίοδο δεν σημειώνονται σημαντικές αλλαγές στις τεχνικές, αλλά η μεταλλουργική παράδοση είναι ενιαία ως προς τη μέθοδο, τα μέσα και την τεχνογνωσία. Από την άλλη πλευρά η μελέτη της κυπριακής μεταλλοτεχνίας, η οποία αντιπροσωπεύεται περισσότερο σε ταφικά παρά σε οικιστικά σύνολα, οδηγεί στο συμπέρασμα ότι δεν υπάρχει διαφοροποίηση ή «τομή» μεταξύ Πρώιμης και Μέσης Χαλκοκρατίας, αλλά ούτε και έως την πρώιμη φάση της Ύστερης Χαλκοκρατίας (οπότε η κυκλοφορία του μετάλλου αυξάνεται), αλλά εξέλιξη των τύπων που είχαν εισαχθεί στην Κύπρο από τη Φάση της Φιλιάς/Πρωτοκυπριακή περίοδο. Στην τυπολογία των παραπάνω περιόδων μπορούν να γίνουν μόνο κάποιες προσθήκες τύπων με πρωιμότερη (κατά την Υστεροκυπριακή Ι περίοδο), σε σχέση με την έως σήμερα γνωστή, εμφάνισή τους (λ.χ. πόρπη, υνί, σκεύος). Πρόκειται δηλαδή για μία συντηρητική βιομηχανία, η οποία έως τα τέλη περίπου του 13ου αι. π.Χ., οπότε υπάρχουν ενδείξεις τεχνολογικών εξελίξεων, ακολουθεί αμετάβλητες τις ίδιες τεχνικές και μεθόδους. Ο χρυσός, ο άργυρος και ο μόλυβδος είναι ως επί το πλείστον εισηγμένοι αυτή την περίοδο στην Κύπρο, όπως και τα αντικείμενα που έχουν κατασκευασθεί από τα μέταλλα αυτά, ενώ η παρουσία τους στην Κύπρο αυξάνεται από τις αρχές της Ύστερης Χαλκοκρατίας, γεγονός που δύναται να συνδεθεί με την εντατικοποίηση της παραγωγής χαλκού και των εμπορικών ανταλλαγών. Ενδιαφέρουσα είναι η πρώιμη παρουσία σιδερένιων αντικειμένων, τα οποία με μεγάλη πιθανότητα είχαν παραχθεί τοπικά. Τουλάχιστον έως την έναρξη της Ύστερης Χαλκοκρατίας δεν φαίνεται να υπάρχει μεγάλης κλίμακας διακίνηση κυπριακού χαλκού εκτός της νήσου. Η εικόνα αυτή μεταβάλλεται με την αύξηση της παραγωγής χαλκού από τα τέλη της Υστεροκυπριακής Ι περιόδου, η οποία σχετίζεται με εσωτερικές, κοινωνικο-οικονομικές αλλαγές.