Οι ρίζες της μουσικότητας: η ανάπτυξη των επικοινωνιακών βρεφικών ρυθμών από το 2ο έως το 10ο μήνα

Abstract

Το ενδιαφέρον της παρούσας µελέτης επικεντρώνεται στη φύση και τη σηµασία της µουσικότητας στη βρεφική εµπειρία και στην επικοινωνία βρέφους-µητέρας, από το 2ο µέχρι το 10ο µήνα της ζωής. Η µελέτη είναι διαχρονική και έλαβε χώρα στα Χανιά της Κρήτης. Πραγµατοποιήθηκε στασπίτια 15 βρεφών, 8 αγοριών και 7 κοριτσιών, τα οποία εξετάζονταν κάθε 15 µέρες από το 2ο µέχρι τον 4ο µήνα και κάθε µήνα από τον 4ο µέχρι το 10ο µήνα σε τρεις διαδοχικές Συνθήκες: 1) το βρέφος ήταν µόνο του µέσα στο δωµάτιο χωρίς την µητέρα, 2) το βρέφος ήταν και πάλι µόνο του, αλλά αυτή τη φορά ακουγόταν στο δωµάτιο ένα ηχογραφηµένο παιδικό ελληνικό τραγούδι, και3) η µητέρα και το βρέφος επικοινωνούσαν και έπαιζαν ελεύθερα. Κύριος σκοπός της µελέτης ήταν η διερεύνηση: α) της ανάπτυξης της αυθόρµητης ρυθµικής έκφρασης των βρεφών στην απουσία και την παρουσία της µουσικής, και β) της ανάπτυξης της µουσικότητας στο ελεύθερο παιχνίδιµητέρας-βρέφους. Πιο ειδικά εξετάστηκε η ρυθµική συµπεριφορά των βρεφών µέσω της αυθόρµητης έκφρασης των επαναλαµβανόµενων κινήσεων του σώµατος και των φωνοποιήσεων τους, όταν τα βρέφη ήταν µόνα τους χωρίς µουσική και όταν άκουγαν τα ηχογραφηµένα παιδικά τραγούδια. ∆ιερευνήθηκε το είδος, η διάρκεια των βρεφικών ρυθµών και η πορεία ανάπτυξής τους στο χρόνο της µελέτης και έγινε σύγκριση των παραπάνω µεταβλητών ανάµεσα στην απουσία (Συνθήκη 1) και την παρουσία (Συνθήκη 2) της µουσικής. Παράλληλα το ενδιαφέρον µας επικεντρώθηκε στις συγκινησιακές εκφράσεις των βρεφών κατά τη διάρκεια της ρυθµικής τουςδραστηριότητας και στις δύο Συνθήκες. Τέλος, στο ελεύθερο παιχνίδι µητέρας-βρέφους (Συνθήκη 3) εξετάσαµε το είδος του αυθόρµητου τραγουδιού της µητέρας και το είδος της αλληλεπίδρασης που αναπτύσσεται όταν µία µητέρα µοιράζεται τη ρυθµική αίσθηση του χρόνου και την αφηγηµατική ιστορία ενός τραγουδιού µε το βρέφος της. Στη βρεφική ψυχολογία εδώ και 30 χρόνια η ψυχολογική έρευνα σχετικά µε τη µουσική εστιάζεται σε ένα ευρύ φάσµα θεµάτων, που εκτείνεται από τους µηχανισµούς που υπηρετούν την ακουστική αντίληψη, τις γνωστικές συνιστώσες της µουσικής ικανότητας και συµπεριφοράς, τις εφαρµοσµένες µελέτες στον τοµέα της θεραπείας µέχρι τις επικοινωνιακές συνιστώσες της µουσικής αλληλεπίδρασης δύο επικοινωνούντων συντρόφων. Η παρούσα µελέτη αποτελεί µέρος και συνέχεια µιας σύγχρονης ερευνητικής προσέγγισης σχετικά µε την µουσικότητα των βρεφών, που επικεντρώνεται στην έµφυτη φύση της ανθρώπινης επικοινωνίας και δίνει µεγαλύτερη έµφαση στο συγκινησιακό και αφηγηµατικό χαρακτήρα της µουσικής έκφρασης παρά στο γνωστικό και αντιληπτικό της χαρακτήρα. Στο πλαίσιο της προσέγγισης αυτής τονίζεται η ανάγκη της διάκρισης ανάµεσα στην έννοια της µουσικής, ως ένα µουσικό πολιτισµικό σύστηµα, το οποίο οι άνθρωποι εφευρίσκουν και εξασκούν συνειδητά και στην έννοια της µουσικότητας, ως µία εσωτερική ικανότητα και ανάγκη για δράση και κίνηση, που εξηγείται µε όρους διαίσθησης και έµπνευσης και εκπορεύεται από έµφυτα κίνητρα συνεργασίας µε άλλους ανθρώπους. Στη µελέτη µας η βρεφική ρυθµική έκφραση δεν εξετάστηκε ως µια ειδική κινητική ικανότητα, αλλά κυρίως ως µια αυθόρµητη έκφραση ενός εσωτερικού κινητήριου παλµού που ωθεί σε κινητική και φωνητική συµπεριφορά και σε ατοµική και κοινωνική εµπειρία. Αν και έχουν γίνει αρκετές πειραµατικές έρευνες σχετικά µε τη βρεφική µουσική αντίληψη και ικανότητα, η διερεύνηση της αυθόρµητης ρυθµικής έκφρασης των βρεφών µε την παραπάνω διάσταση είναι εξαιρετικά περιορισµένη. Σκοπός της παρούσας µελέτης είναι να καλύψει εν µέρει αυτό το κενό και να προσφέρει περαιτέρω γνώση σεορισµένα ζητήµατα που έχουν να κάνουν µε την ανάπτυξη των βρεφικών ρυθµών κατά τον πρώτο χρόνο της ζωής, συγκρίνοντας επιµέρους χαρακτηριστικά των ρυθµών στην παρουσία και την απουσία της µουσικής (Συνθήκη 1 και Συνθήκη 2). Η µελέτη της ανθρώπινης επικοινωνίας οδήγησε, επίσης, τους ψυχολόγους να επικεντρωθούν στην αναζήτηση των κινήτρων και των συγκινήσεων που πυροδοτούν και συνοδεύουν τη µουσική δραστηριότητα των βρεφών κυρίως σε επικοινωνιακά πλαίσια. Ειδικά µοντέλα ανάλυσης έχουν αναπτυχθεί για να εξετάσουν και να περιγράψουν τις γνωστικές, συγκινησιακές και επικοινωνιακές συνιστώσες της µουσικής αλληλεπίδρασης ανάµεσα στο βρέφος και τους γονείς του. Η παρούσα µελέτη συνοψίζει και περιγράφει τα πολύ ενδιαφέροντα ευρήµατα σχετικά µε τις µορφές της µουσικότητας που αναπτύσσονται στο παιχνίδι µητέρας-βρέφους και διερευνά, µέσα στο πλαίσιο της σύγχρονης αναπτυξιακής θεωρίας του Colwyn Trevarthen και του Stephen Malloch, τις ρυθµικές και αφηγηµατικές συνιστώσες του τραγουδιού των δύο συντρόφων (Συνθήκη 3). Η ∆ιατριβή χωρίζεται σε δύο κύρια µέρη, στο Θεωρητικό και τοΕµπειρικό. Στο πρώτο κεφάλαιο του Θεωρητικού µέρους περιγράφονται και συζητούνται υποθέσεις και θεωρίες από το χώρο της συµπεριφορικής βιολογίας, της κοινωνιολογίας της µουσικής, της εθνοµουσικολογίας και της αναπτυξιακής ψυχολογίας σχετικά µε το θέµα της καταγωγής της ανθρώπινης µουσικότητας. Επίσης παρουσιάζονται οι γενικές θεωρητικές προσέγγισης της σύγχρονης γνωστικής και αναπτυξιακής ψυχολογίας αναφορικά µε την ανάδυση και την ανάπτυξη της ανθρώπινης µουσικής έκφρασης. Στο δεύτερο κεφάλαιο παρουσιάζονται και περιγράφονται ευρήµατα πειραµατικών µελετών σχετικά µε τη βρεφική ικανότητα αντίληψης και διάκρισηςσυγκεκριµένων µουσικών χαρακτηριστικών. Το τελευταίο κεφάλαιο του Θεωρητικού µέρους επικεντρώνεται στην ανάπτυξη της µουσικότητας στην ανθρώπινη επικοινωνία, παρουσιάζοντας σύγχρονα ευρήµατα και θεωρητικές τάσεις σχετικά µε τις επικοινωνιακές συνιστώσες του µουσικούπαιχνιδιού ανάµεσα στο βρέφος και τους γονείς του. Στο Εµπειρικό µέρος, στο πρώτο κεφάλαιο περιγράφεται η µεθοδολογία της έρευνας, δηλαδή, η πιλοτική µελέτη, η κύρια µελέτη, η κωδικοποίηση των µεταβλητών, η τεχνική της µικρο-ανάλυσης και της φασµατικής ανάλυσης καθώς και η στατιστική επεξεργασία των δεδοµένων. Ακολουθεί στο επόµενο κεφάλαιο η παρουσίαση των αποτελεσµάτων των αναλύσεων στις τρεις Συνθήκες και στο τελευταίο κεφάλαιο γίνεται µιαπροσπάθεια συζήτησης και ερµηνείας των ευρηµάτων µας, καθώς και µία σύγκριση των δεδοµένων µας µε αντίστοιχα άλλων σχετικών µελετών. Η ∆ιατριβή τελειώνει µε το Παράρτηµα και την παράθεση της Βιβλιογραφίας.