Επικοινωνιακή μουσικότητα: ρυθμικές μιμήσεις και συρρυθμίες στις αλληλεπιδράσεις βρεφών - μητέρων

Abstract

Η παρούσα διαχρονική, νατουραλιστική έρευνα επικεντρώνεται στη συστηματική διερεύνηση της πιθανότητας εμφάνισης και ανάπτυξης των ρυθμικών μιμήσεων και των συρρυθμιών, στις φυσικές αλληλεπιδράσεις μητέρων-βρεφών, από τον 1ο έως τον 10ο μήνα. Στην έρευνα συμμετείχαν 20 αστικές οικογένειες των Νομών Χανίων, Ρεθύμνου, Ηρακλείου και Λασιθίου. Κάθε μήνα ο ερευνητής επισκεπτόταν τα υποκείμενα στα σπίτια τους και εικονοσκοπούσε 7-λεπτες αλληλεπιδράσεις των 20 βρεφών (10 αγόρια και 10 κορίτσια) με τις μητέρες τους (Ν=40). Σε κάθε ζεύγος μητέρας-βρέφους πραγματοποιήθηκαν 10 επισκέψεις και καταγράφηκαν 70 λεπτά αλληλεπίδρασης. Συνολικά για τα 20 ζεύγη μικρο-αναλύθηκαν, σε επίπεδο δευτερολέπτου, 1.400 λεπτά φυσικής αλληλεπίδρασης. Τα τελευταία 35 χρόνια νατουραλιστικές, διαχρονικές μελέτες διερεύνησαν την ανάπτυξη της μίμησης στις φυσικές αλληλεπιδράσεις βρεφών–μητέρων (Kokkinaki, 1998˙ Kugiumutzakis, 1993˙ Pawlby, 1977˙ Papousek & Papousek, 1977˙ Πατεράκη, 2011), βρεφών–πατέρων (Kokkinaki, 1998˙ Μαρκοδημητράκη, 2003), βρεφών–γιαγιάδων (Βιταλάκη, 2002˙ Μαρκοδημητράκη, 2003˙ Πρατικάκη, 2009) και βρεφών–παππούδων (Μαρκοδημητράκη, 2003˙ Πρατικάκη, 2009). Σε μία άλλη σειρά (συγχρονικών, κυρίως πειραματικών) μελετών έχουν μελετηθεί οι αυθόρμητοι βρεφικοί ρυθμοί και η ικανότητα αντίληψης των ρυθμών και των χαρακτηριστικών τους από τα βρέφη (Thelen, 1981a, b˙ Trehub, 2006) (βλ. σχ. Κεφάλαιο Πέμπτο). Μέσα από την προοπτική του Trevarthen για την επικοινωνιακή μουσικότητα (βλ. σχ. Κεφάλαιο Έκτο), η Μαζοκοπάκη (2007), μελέτησε διαχρονικά (1ος-10ος μήνας), την αυθόρμητη εμφάνιση των βρεφικών ρυθμών στην απουσία και στο άκουσμα της μουσικής καθώς και τους ρυθμούς στη φυσική αλληλεπίδραση βρέφους-μητέρας, με την τελευταία να τραγουδά στο παιδί της.Μέχρι σήμερα δεν έχει διερευνηθεί η πιθανότητα κοινής ανάδυσης και εμφάνισης της μίμησης και του ρυθμού, στη μορφή της ρυθμικής μίμησης, στην αλληλεπίδραση μητέρας-βρέφους, από τον 1ο έως τον 10ο μήνα. Ελάχιστα, επίσης, έχει διερευνηθεί, στο ίδιο αλληλεπιδραστικό και χρονικό πλαίσιο, η πιθανότητα εμφάνισης και ανάπτυξης συρρυθμιών μητέρων-βρεφών. Αυτοί είναι οι δύο στόχοι της παρούσας μελέτης.Η παρούσα Διδακτορική Διατριβή απαρτίζεται από το Θεωρητικό και από το Εμπειρικό Μέρος. Το Θεωρητικό Μέρος αποτελείται από έξι κεφάλαια. Στο Πρώτο Κεφάλαιο περιγράφεται η καταγωγή και η ανάπτυξη της μίμησης στις κλασικές φιλοσοφικές, βιολογικές και ψυχολογικές (ειδικά αναπτυξιακές) θεωρίες. Στο Δεύτερο Κεφάλαιο περιγράφεται το φαινόμενο της νεογνικής μίμησης, οι ερμηνείες του, καθώς και οι πειραματικές και νατουραλιστικές μελέτες της μίμησης κατά τη βρεφική ηλικία. Στο Τρίτο Κεφάλαιο αναλύονται και συνοψίζονται οι ορισμοί, οι εκφάνσεις και η εξέλιξη των εννοιών του ρυθμού και της μουσικής στον αρχαιοελληνικό, στο δυτικό και στο νεοελληνικό πολιτισμό. Στο Τέταρτο Κεφάλαιο περιγράφονται η εξέλιξη της μουσικής, του ρυθμού και της μίμησης σε τέσσερα είδη ζώων (φάλαινες, ελέφαντες, γίββωνες και ωδικά πτηνά), παραδείγματα συνθετών, οι οποίοι επηρεάστηκαν από τη μουσική και τους ήχους άλλων ειδών, και έρευνες πάνω στη λειτουργία του ρυθμού σε «πρωτόγονες» ομάδες ανθρώπων. Στο Πέμπτο Κεφάλαιο περιγράφονται τα αποτελέσματα πειραματικών και νατουραλιστικών ερευνών που εστιάστηκαν στην εμφάνιση ρυθμικών διεργασιών και συμπεριφορών κατά την ανθρώπινη εμβρυϊκή, νεογνική και βρεφική περίοδο. Στο Έκτο Κεφάλαιο παρουσιάζονται οι ορισμοί της μουσικής, της μουσικότητας και της επικοινωνιακής μουσικότητας και ορισμένες σύγχρονες απόψεις για τη μουσικότητα στο ανθρώπινο είδος. Στη συνέχεια, αναλύουμε τη θεωρία του Trevarthen για τη σημασία των ρυθμών και των συρρυθμιών στη χρονοβιολογία, στην έμφυτη διυποκειμενικότητα και στην επικοινωνιακή μουσικότητα.Το Εμπειρικό Μέρος αποτελείται από τρία κεφάλαια. Στο Έβδομο Κεφάλαιο περιγράφεται η μεθοδολογία της έρευνας - οι σκοποί, οι υποθέσεις της έρευνας, η πιλοτική και η κύρια μελέτη, τα υποκείμενα, η μεθοδολογία, η μικρο-ανάλυση, η κωδικοποίηση των μεταβλητών, η στατιστική ανάλυση και η δοκιμασία αξιοπιστίας των βαθμολογητών. Στο Όγδοο Κεφάλαιο περιγράφονται τα αποτελέσματα των στατιστικών αναλύσεων, συνολικά και διαχρονικά, ως προς το σύνολο των ρυθμικών επικοινωνιακών επεισοδίων (ρυθμική μίμηση και συρρυθμίες), ως προς τη ρυθμική μίμηση και ως προς τις συρρυθμίες. Στο Ένατο Κεφάλαιο περιλαμβάνονται η ερμηνεία των αποτελεσμάτων, ο έλεγχος των υποθέσεων και προτάσεις για περαιτέρω έρευνα. Η Διδακτορική Διατριβή ολοκληρώνεται με το Παράρτημα και τις Βιβλιογραφικές Αναφορές. Τα ευρήματα της μελέτης μπορούν να συνοψιστούν στα εξής: Στην παρούσα μελέτη βρήκαμε και μικρο-αναλύσαμε 830 ρυθμικά επικοινωνιακά επεισόδια, το 41% (337) των οποίων ήταν ρυθμικές μιμήσεις και το 59% (493) συρρυθμίες. Οι απλοί ρυθμοί επικράτησαν (95%) των σύνθετων ρυθμών στα ρυθμικά επικοινωνιακά επεισόδια. Η επίδραση του χρόνου στον αριθμό των ρυθμικών επικοινωνιακών επεισοδίων και στον αριθμό των απλών ρυθμών δεν ήταν στατιστικώς σημαντική. Η ρυθμική μίμηση παρουσιάστηκε (Ν=337) συνεχώς στα 10 χρονικά σημεία της μελέτης, με μέση συχνότητα 1,7 ανά 7-λεπτο επικοινωνίας, η δε επίδραση της ηλικίας στην ανάπτυξή της δεν είναι στατιστικώς σημαντική. Οι ρυθμικές μιμήσεις εμφανίστηκαν κατά 79% σε εναλλαγές σειράς και κατά 21% σε συμπτώσεις δράσης. Ως προς τη κατεύθυνση των ρυθμικών μιμήσεων, στις εναλλαγές σειράς οι μητέρες μιμήθηκαν τα βρέφη περισσότερο (73%) από όσο τα βρέφη τις μητέρες, και στις συμπτώσεις δράσης τα βρέφη μιμήθηκαν τις μητέρες περισσότερο (59%) από όσο οι μητέρες τα βρέφη. Ως προς τους τύπους των ρυθμών, οι σύντροφοι, στη μίμηση των εναλλαγών σειράς και στη μίμηση των συμπτώσεων δράσης, χρησιμοποίησαν σχεδόν αποκλειστικά τους απλούς (97%-98%) παρά τους σύνθετους ρυθμούς και η επίδραση του χρόνου στον αριθμό των απλών ρυθμών δεν ήταν στατιστικώς σημαντική. Η μέση διάρκεια της ρυθμικής μίμησης κυμάνθηκε από 6 έως 12 δευτερόλεπτα, με ελάχιστη τιμή διάρκειας το 1 δευτερόλεπτο και μέγιστη τιμή το 1 λεπτό. Ως προς τα είδη της ρυθμικής μίμησης, συνολικά στις δύο δομές αλληλεπίδρασης, βρέθηκαν 7 είδη και 24 υπο-είδη μίμησης. Οι συρρυθμίες παρουσιάστηκαν (Ν=493) συνεχώς στα 10 χρονικά σημεία της μελέτης, με μέση συχνότητα 2,5 ανά 7-λεπτο επικοινωνίας, η δε επίδραση της ηλικίας στη μη ομοιόμορφη ανάπτυξή τους ήταν στατιστικώς σημαντική (μείωση από τον δεύτερο προς τον τρίτο μήνα και σταδιακή πτώση μετά τους έξι μήνες). Ως προς την κατεύθυνση των συρρυθμιών, από τις 493 συρρυθμίες οι μητέρες εισήγαγαν τις 490 (99%) και τα βρέφη τις 3. Στις συρρυθμίες επικράτησαν οι απλοί ρυθμοί (94%) έναντι των σύνθετων ρυθμών. Η μέση διάρκεια των συρρυθμιών κυμάνθηκε από 6 έως 16 δευτερόλεπτα, με ελάχιστη τιμή διάρκειας τα 2 δευτερόλεπτα και μέγιστη τιμή τα 151 δευτερόλεπτα. Ως προς τα είδη των 490 καθοδηγούμενων από τις μητέρες συρρυθμιών, βρέθηκαν 2 είδη μητρικών κινήσεων (χορός και κινήσεις χεριών) και 3 είδη του μητρικού φωνητικού συστήματος (ρυθμικές φωνοποιήσεις, τραγούδια και ρυθμική αφήγηση), δηλαδή, συνολικά 5 φωνητικο - κινητικά είδη και 19 υποείδη συρρυθμιών, σε 6 συνδυασμούς.