Μόρος γυναικών στα αρχαία ελληνικά επιγράμματα: ζητήματα ιστορικής δημογραφίας

Abstract

This thesis deals with the relationship of women and death in the ancient Greek world. It is based mainly on eight hundred and sixty Greek tombstone epigrams, which commemorate women. The epigrams studied have been derived from W. Peek’s Griechische Vers-inschriften (1955) and Griechische Grabgedichte (1962), R. Merkelbach’s and B. Stauber’s Steinepigramme aus dem griechischen Osten (1998-2005) and the annual editions of Supplementum Epigraphicum Graecum (1962-). Although the epigrams collected cover an extensive chronological period (6th cent B.C –6th cent. A.D.) and a wide geographical area, the majority concern the regions of the Greek Mainland and Asia Minor in Roman times. Apart from epigrams, ancient medical treatises along with literary and archeological evidence have been studied. The issue of women’s death has been addressed in its demographic, social and cultural context. Essential demographic parameters and social aspects have been examined, such as: the age at death and the cause of death, virgins’ untimely death, death on childbed, longevity and its representation as “a nice death”, the role of women in funerary rituals and their involvement in the construction of gender identities through it, the relationship of dedicators and the deceased, the social views on the roles of sexes and the beliefs about death. The study of the themes above, reveals that in tombstone epigrams women’s death – at least that of the prosperous and respectable ladies usually recorded- is represented as a loss that threatens the continuity of the “oikos” and the city, in particular in the case of a sudden and untimely death which frustrates aspirations and expectations, such as death at delivery or death at puberty. Generally speaking, in epigrams women are steadily attached to nature, necessity and sacredness and they are indentified with their social and biological destiny, as it was traditionally considered, that is with their reproductive role. Their representations in funerary poetry reflect the way ancient Greek culture has given meaning and worth to these functions and activities and indicate differentiations as far as social and private priorities and sensibilities are concerned. Undoubtedly, marriage and family have been always the background of epigrams dedicated to women, but they have not been considered in the same way over time. From the Hellenistic period onwards marriage has been reevaluated and redefined, as it moved out of the restricted private domain to the public one and it obtained public meaning. Specifically, during the Imperial times funerary epigrams reveal, on the one hand, a particular new attachment of parents to their little daughters and, on the other hand, a positive reevaluation of the conjugal relationship, which has become more personal, more intimate and richer in sentiments. In other words, funerary epigrams reveal the improvement of women’s social status during that period, improvement that has been the result of individual’s turn to new fields of self-determination and self-constitution.

Η παρούσα διατριβή έχει ως στόχο τη διερεύνηση της σχέσης των γυναικών με τον θάνατο στον αρχαίο κόσμο με βασική πηγή ελληνικά επιτύμβια επιγράμματα που μνημονεύουν γυναίκες. Για τον σκοπό αυτό συγκεντρώθηκαν και μελετήθηκαν οχτακόσια εξήντα επιγράμματα που προέρχονται από τις συλλογές του W. Peek Griechische Vers-inschriften (1955) και Griechische Grabgedichte (1962), των R. Merkelbach και J. Stauber Steinepigramme aus dem griechischen Osten (1998-2005) και τις ετήσιες εκδόσεις του Supplementun Epigraphicum Grαecum (1962 και εξής). Τα επιγράμματα αυτά, αν και καλύπτουν διάστημα δώδεκα περίπου αιώνων (6ος αι. π.Χ. – 6ος αι. μ.Χ.) και αφορούν την περιοχή ολόκληρης της Μεσογείου, ανήκουν ως επί το πλείστον στη ρωμαϊκή και κυρίως την αυτοκρατορική περίοδο και προέρχονται από το ανατολικό τμήμα της αυτοκρατορίας. Παράλληλα με τα επιγράμματα μελετήθηκαν αρχαίες ιατρικές, φιλολογικές και, όπου απαιτήθηκε, αρχαιολογικές μαρτυρίες. Το θέμα προσεγγίζεται σε τρία επίπεδα που συμπλέκονται: το δημογραφικό επίπεδο, όπου καταγράφεται ο θάνατος ως βιολογικό γεγονός, το επίπεδο των επιτάφιων πρακτικών και εθίμων που συνοδεύουν τον νεκρό από την επιθανάτια κλίνη ως το κοιμητήριο και το επίπεδο του λόγου που εκφέρει ένας πολιτισμός για τον θάνατο. Εξετάζονται θέματα όπως: η ηλικία και η αιτία θανάτου των γυναικών που μνημονεύονται, ο πρόωρος θάνατος κοριτσιών, ο θάνατος κατά τον τοκετό, οι περιπτώσεις μακροβιότητας και οι παραστάσεις «ωραίου θανάτου» που αποτυπώνονται σε αυτές, ο ρόλος των γυναικών στις επιτάφιες τελετουργίες, η ενεργός συμμετοχή τους στη συγκρότηση της ταυτότητας του φύλου μέσω αυτών, η αναπαράσταση των επιτάφιων πρακτικών στα επιγράμματα, οι οικογενειακές σχέσεις, οι στρατηγικές που αναπτύσσονται για την παραμυθία των οικείων. Η μελέτη των παραπάνω θεμάτων καταδεικνύει ότι στα επιτύμβια επιγράμματα ο θάνατος των γυναικών – των ευυπόληπτων αστών για τις οποίες γίνεται κυρίως λόγος - βιώνεται ως απώλεια που απειλεί τη συνέχεια του οίκου και της πόλης, ιδιαίτερα στην περίπτωση ενός αιφνίδιου και πρόωρου θανάτου που ματαιώνει βλέψεις και προσδοκίες, όπως είναι ο θάνατος στην επιλόχεια κλίνη ή ο θάνατος της μελλόνυμφης παρθένου. Στα επιγράμματα οι γυναίκες συνδέονται με τη φύση, το ιερό, την ανάγκη• ταυτίζονται κυρίως με ό τι θεωρήθηκε παραδοσιακά ως βιολογικό πεπρωμένο και σκοπός της ύπαρξής τους, με την αναπαραγωγική τους, δηλαδή, λειτουργία. Η παρουσία τους στον επιτάφιο λόγο αντανακλά τον τρόπο με τον οποίο ο αρχαίος ελληνικός πολιτισμός νοηματοδοτεί και αποτιμά αυτές ακριβώς τις λειτουργίες και μαρτυρεί τις αλλαγές που σημειώνονται στον χρόνο όσον αφορά τις κοινωνικές και ατομικές προτεραιότητες και ευαισθησίες. Υποστηρίζεται πως κατά τους αυτοκρατορικούς χρόνους οι δραστηριότητες και οι λειτουργίες που κατά παράδοση αποδίδονται στο γυναικείο φύλο επαναξιολογούνται και επαναπροσδιορίζονται, καθώς από τον οριοθετημένο ιδιωτικό χώρο εξέρχονται στο φως του δημοσίου και αποκτούν δημόσια σημασία. Παρατηρούμε πως τα επιτύμβια επιγράμματα κατά την αυτοκρατορική περίοδο απηχούν αφενός μια ιδιαίτερη προσήλωση των γονέων στο μικρό κορίτσι και αφετέρου μια θετική επαναξιολόγηση του γαμήλιου δεσμού, ο οποίος εμφανίζεται πιο προσωπικός, περισσότερο ιδιωτικός, πλουσιότερος σε συγκινησιακές αποχρώσεις και αισθήματα. Τα επιτύμβια επιγράμματα μαρτυρούν την αναβάθμιση της κοινωνικής θέσης των γυναικών την ίδια εποχή, αναβάθμιση που υπήρξε κυρίως το αποτέλεσμα της στροφής του ατόμου σε νέα πεδία αυτοπροσδιορισμού και υποκειμενοποίησης.