Ο θάνατος της αγάμου κόρης στην Αθήνα των κλασικών χρόνων

Abstract

The present thesis examines the death of maidens in classical Athens, combining the study of Attic funerary iconography with research on classical Attic maiden burials, funerary inscriptions, tragic plays, as well as the relevant Attic myths. During the first half of the 5th cent. BC, dead maidens are only depicted on a limited number of Attic vases. In the second half of the 5th century they appear much more frequently, mostly on white lekythoi scenes, but also on a small number of Attic red-figure vases and some early classical grave reliefs of 430-400 BC. During the 4th cent. BC, the prematurely dead maidens are portrayed exclusively on funerary reliefs, the majority of which date to 375-340 BC. Particularly interesting is the fact that the ‘traditional’ theory according to which the loutrophoros marked the graves of the unmarried dead alone has been proven non valid. Only when a loutrophoros-hydria is depicted on the pediments / finials of grave stelai, or in close proximity to the deceased females on grave stelai and white lekythoi figured scenes, it acquires the special meaning of a symbol that stresses the untimely death and unmarried state of those dead maidens. However, the loutrophoros-hydria as a symbol of early death before marriage is employed much more frequently by sculptors than by vase-painters. In addition to the loutrophoros-hydria, the use of very specific iconographic types, namely the standing young female holding a bird or a doll and accompanied by her servant maid, the female figure assisted by her servant maid in wearing her sandal (‘Ameinokleia type’), and the seated maiden type, are exclusively characteristic of the prematurely dead maidens in classical Attic grave reliefs. The same is true for the use of wedding iconography elements in pottery scenes depicting deceased maidens, where the presence of such elements underlines the tragic unmarried state of the dead girls, while at the same time echoing the idea of marriage to death. The iconography of funerary reliefs focuses on the idealized image of the deceased maiden, as well as the powerful bonds of love and kinship that unite her with the members of her family, whereas the iconography of vases emphasizes the premature death of the maiden, the pain of loss and mourning felt by her family, as well as the observance of the indispensable funerary rites concerning her burial and ‘tomb cult’. The study of classical Attic maiden burials indicates that the prematurely dead maidens were buried as children who didn’t live long enough to reach adulthood. It is therefore impossible to distinguish the tombs of maidens from those of children on the basis of grave goods alone. The funerary epigrams focus on the strong familial ties and love that unite the dead maidens with the members of their family, and especially with their mothers. Equally frequent are the references to the mourning, grief, and pain of loss felt by the maidens’ parents, as well as the praises for the virtues and good natured disposition of the deceased girls...

Η παρούσα διατριβή με θέμα τον θάνατο της αγάμου κόρης στην κλασική Αθήνα εξετάζει συνδυαστικά την εικονογραφία των νεκρών ατθίδων παρθένων στην κλασική τέχνη, σε σχέση με τα αρχαιολογικά δεδομένα από τις ταφές τους, την αρχαία γραμματεία, και τις επιγραφές για το θέμα. Κατά το πρώτο ήμισυ του 5ου π.Χ. αιώνος, οι πρόωρα χαμένες άγαμες κόρες εικονίζονται μόνον σε μικρό αριθμό αττικών αγγείων, ενώ κατά το δεύτερο μισό του αιώνος εμφανίζονται ως επί το πλείστον σε νεκρικές παραστάσεις λευκών ληκύθων και λιγοστών ερυθρόμορφων αγγείων, αφού τα πρωιμότερα επιτύμβια ανάγλυφα του 430-400 π.Χ. είναι περιορισμένα σε αριθμό. Κατά τον 4ο π.Χ. αιώνα, και ιδιαιτέρως κατά την χρονική περίοδο 375-340 π.Χ., οι νεκρές παρθένοι απεικονίζονται αποκλειστικά στα επιτύμβια ανάγλυφα που σημαίνουν τους τάφους τους. Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι η παραδοσιακή πλέον θεωρία σύμφωνα με την οποία η λουτροφόρος σήμαινε αποκλειστικά τους τάφους των αγάμων νεκρών στην Αττική των κλασικών χρόνων απεδείχθη αβάσιμη. Σε παραστάσεις κλασικών αττικών επιτυμβίων στηλών και λευκών ληκύθων, μόνον η εικονιζόμενη πλησίον των νεκρών αγάμων κορών λουτροφόρος - υδρία αποτελεί σύμβολο αγαμίας και πρώιμου θανάτου. Την ίδια σημασία έχει επίσης η απεικόνιση της λουτροφόρου - υδρίας στις επιστέψεις επιτυμβίων στηλών. Πολύ συγκεκριμένα εικονογραφικά στοιχεία, ενίοτε δε και στερεότυποι εικονογραφικοί τύποι χαρακτηρίζουν κατ’ αποκλειστικότητα τις άωρα νεκρές κόρες των αττικών αγγείων και επιτυμβίων αναγλύφων της κλασικής περιόδου, διακρίνοντας τις έτσι από τις νεκρές νυμφευμένες γυναίκες και τα άνηβα κορίτσια. Η λουτροφόρος - υδρία που εικονίζεται πλησίον της ιστάμενης νεκρής αποτελεί το μοναδικό κοινό εικονογραφικό στοιχείο που χρησιμοποιείται τόσο στις νεκρικές παραστάσεις αγγείων, όσο και στα επιτύμβια ανάγλυφα, όπου όμως εμφανίζεται συχνότερα από ότι στην αγγειογραφία, για να υπογραμμίσει τον πρώιμο θάνατο της ατθίδος παρθένου. Την νεκρή άγαμο κόρη των επιτυμβίων αναγλύφων χαρακτηρίζουν επίσης οι εικονογραφικοί τύποι της Αμεινοκλείας, της ενδεδυμένης με αττικό πέπλο καθήμενης παρθένου, και της συνοδευόμενης από θεραπαινίδα ιστάμενης κόρης που φέρει πλαγγόνα ή πτηνό, ενώ στις σχετικές παραστάσεις αγγείων, η χρήση στοιχείων της γαμήλιας εικονογραφίας δίδει ιδιαίτερη έμφαση στην αγαμία και τον πρόωρο θάνατο της παρθένου, παραπέμποντας ταυτόχρονα στην ιδέα του γάμου με τον ίδιο τον Άδη. Τα επιτύμβια ανάγλυφα παρουσιάζουν την εξιδανικευμένη μορφή της ατθίδος αγάμου κόρης, προβάλλοντας παράλληλα τους άρρηκτους δεσμούς αγάπης και συγγένειας που την συνδέουν με τα μέλη της οικογενείας της. Η εικονογραφία των αττικών αγγείων του 5ου π.Χ. αιώνος επικεντρώνεται στο τραγικό γεγονός του πρώιμου θανάτου της άτυχης παρθένου, η οποία έφυγε από την ζωή πριν ακόμη προλάβει να νυμφευθεί, δίδοντας επίσης έμφαση στο πένθος και την οδύνη που προκάλεσε ο θάνατος της, αλλά και στην ορθή τέλεση των σχετικών με την ταφή και την ταφική λατρεία νενομισμένων από τους εν ζωή οικείους της. Η εξέταση των αρχαιολογικών δεδομένων από τις κλασικές ταφές των αγάμων κορών που έχουν ανακαλυφθεί στην περιοχή της Αττικής, οδήγησε στο συμπέρασμα ότι οι τάφοι των ατθίδων παρθένων δεν διαφέρουν από εκείνους των ανήβων κοριτσιών ως προς τον κτερισμό τους. Οι άγαμες κόρες των Αθηνών θάβονταν επομένως ως κορίτσια που πέθαναν πριν προλάβουν να μεταβούν στην ενηλικίωση...