Η φαρμακολογία του Γαληνού

Abstract

Main aim of this research study was the review and systematic analysis of thepharmacological theory and the action mechanism of simple drugs as they wereconceived by Galen in his treatise De simplicium medicamentorum temperamentis(On mixtures and properties of simple drugs).The treatise De simplicium medicamentorum temperamentis is the result of along term effort. It is intended to study the theoretical pharmacology and to embodythe model of the therapeutic action mechanism of drugs to the physio-pathologytheory system of Galen. It refers to matters which are considered by Galen critical, sothat somebody can understand the action of simple drug substances.Galen defines the term drug in contradistinction to the term food, according tothe Aristotelian model. Drug is any substance that comes into the human body and isnot assimilated to that, but it remains unaltered. It can cause alterations to the humanbody either useful or harmful. On the contrary, food is any substance that, when itcomes into the human body, is assimilated and altered by it contributing to itsnourishment.In the first step Galen classifies drugs in simple ones and compounds. Assimple, he classifies the drugs that are natural substances which have pharmacologicalcharacteristics and which are collected from the natural in their original form.Compounds are the drugs that are the result of the mixture of two or more simpledrugs. Theoretically, the simple drugs are subdivided in actually drugs and potentiallydrugs. In this way Galen introduces the actual action from the possible action of asimple drug. Actually drugs are the simple drugs that realize their action this very moment, while potentially drugs are the simple substances that can potentially act asdrugs if not any external factor interprets accidentally and that factor might change thefinal effect.Galen’s theoretical innovations in the field of drugs continue with thediscrimination of the drugs in by their nature and incidental. As by their nature hecharacterizes the simple drugs which present their pharmacological characteristics asby nature, while as incidental he characterizes the simple drugs that have gainedspecial properties due to some external acquired quality. In this way the last onesoperate under the characteristics of the gained quality.The potential effect of a drug may be different from what it may finallypresent, demonstrating accidental or random effects. Because of these, Galen presentsa series of general principles and rules that someone has to follow in order to examineand identify the properties by nature of the simple drugs.In the treatise De simplicium medicamentorum temperamentis, Galenintroduces the fundamental methodology principles for the experimental test of theaction of a simple drug for the first time in the history of pharmaceutics. At the sametime, he draws the theoretical outline of the effectiveness of a simple drug and heestablishes the classification of the simple pharmaceutical substances in a scale oftwelve grades on the basis of the quantification of their intensity in terms of hismedical doctrine.The starting point for the theory of grades is according to Galen the obligation ofeach doctor to know exactly not only the properties of each simple drug but, also, thepower of each property. If a simple drug is to be administered as part of a treatmentplan then its effectiveness has to be determined adequately. In accordance with thistheory the drugs are classified in four grades (first, second, third and fourth grade) andeach grade is further subdivided in three levels (beginning, middle and end).In the first grade the drugs are placed which have a slight result. Their effectscan be identified only through reasoning. The action of the simple drugs placed in thesecond grade is more prominent. The drugs of the third grade present a stronger effectthan the previous mentioned ones. The last (fourth) grade includes the simplemedicines which manifest their effects most severely and they are the strongest ofthem all.This quantitative definition of the properties and the Hippocratic qualities of thesimple drugs determine consequently the pharmacological properties which they present. It enjoyed the general acceptance in the Byzantine, Arabic, and Latinpharmacological theory and practice.Galen is not content to the presentation of a primary form of pharmacodynamicsdescribing the properties of simple drugs or to the presentation of the theory of grades.He also attempts to describe the way the drug moves into the human body and how itaffects the suffering part or organ. For example, he describes the entry of a leptomeres(fine particle) simple drug from the skin surface into the body. He also refers to waythe simple drugs act in order to restore the patient’s health in cases of obstruction ofthe vessels and organs.Undoubtedly, Galen was influenced during his studies and then in his theoriesby important personalities of the ancient Greek science, as were Aristotle,Hippocrates, Dioscorides, and others. So far, Galen would not have been the greatdoctor of the imperial roman times if he had not differentiated from his predecessors,adding his own innovative theories. These theories bring out profound creativity andoriginal pharmacological thinking.

Ο βασικός στόχος της παρούσας εργασίας είναι η προσπάθεια συστηματικήςμελέτης και ανάλυσης του θεωρητικού οικοδομήματος των φαρμάκων και τουμηχανισμού δράσης των απλών φαρμάκων στο πάσχον μέρος του οργανισμού, όπωςτα συνέλαβε ο Γαληνός στην πραγματεία του Περὶ κράσεως καὶ δυνάμεως τῶνἁπλῶν φαρμάκων.Ο Γαληνός ορίζει την έννοια του φαρμάκου σε αντιδιαστολή με την έννοιατης τροφής, ακολουθώντας το αριστοτελικό πρότυπο. Φάρμακο είναι κάθε ουσία πουεισέρχεται στον ανθρώπινο οργανισμό και δεν εξομοιώνεται με αυτόν παραμένονταςαναλλοίωτη και επιφέροντας μεταβολές σε αυτόν είτε ωφέλιμες, είτε βλαπτικές.Αντιθέτως, τροφή είναι κάθε ουσία που εισερχόμενη στον ανθρώπινο οργανισμόεξομοιώνεται και αλλοιώνεται από αυτόν, συμβάλλοντας στη θρέψη του.Σε ένα πρώτο επίπεδο, τα φάρμακα διακρίνονται σε απλά και σύνθετα. Ωςαπλά χαρακτηρίζονται οι αυτοφυείς ουσίες που διαθέτουν φαρμακευτικές ιδιότητεςκαι συλλέγονται ελεύθερα από τη φύση. Σύνθετα είναι τα φάρμακα που προκύπτουναπό την ανάμειξη δύο ή περισσότερων φαρμάκων. Σε θεωρητικό επίπεδο, τα απλάφάρμακα διακρίνονται σε ἐνεργείᾳ και δυνάμει: με τον τρόπο αυτό ο Γαληνόςεισάγει την πραγματική από την δυνητική έννοια του απλού φαρμάκου. Ἐνεργείᾳείναι τα απλά φάρμακα που πραγματώνουν την επίδρασή τους, ενώ τα δυνάμει είναιουσίες που έχουν την ικανότητα να λειτουργήσουν ως απλά φάρμακα, εφόσον δενπαρεμβληθεί τυχαίως κάποιος εξωτερικός παράγων που να μεταβάλει την τελική τουςεπίδραση. Οι θεωρητικές καινοτομίες του Γαληνού στον χώρο του φαρμάκουσυνεχίζονται με τη διάκριση των φαρμάκων σε καθ᾿ αὑτὰ και σε κατὰσυμβεβηκὸς. Ως καθ᾿ αὑτὰ χαρακτηρίζονται τα απλά φάρμακα που εμφανίζουν τιςκατά φύση φαρμακευτικές ιδιότητές τους, ενώ ως κατὰ συμβεβηκὸςχαρακτηρίζονται οι ιδιότητες που έχουν προσλάβει τα απλά φάρμακα λόγω κάποιουτυχαίου εξωτερικού αιτίου, συνήθως λόγω της πρόσληψης κάποιας εξωτερικήςεπίκτητης ποιότητας, οπότε αυτά μπορούν να λειτουργήσουν και με τις ιδιότητες τηςεπίκτητης ποιότητας.Καθώς η δυνητική επίδραση ενός απλού φαρμάκου μπορεί να διαφέρει απότην πραγματική που τελικά αυτό εμφανίζει, εκδηλώνοντας κατ’ αυτό τον τρόποσυμπτωματικές ή τυχαίες επιδράσεις, ο Γαληνός διατυπώνει μια σειρά από γενικέςαρχές και κανόνες που πρέπει να ακολουθούνται για την εξέταση και ανεύρεση τωνκατά φύση ιδιοτήτων των απλών φαρμάκων.Έτσι με το έργο Περὶ κράσεως καὶ δυνάμεως τῶν ἁπλῶν φαρμάκωνεισάγονται για πρώτη φορά στην ιστορία της Φαρμακευτικής οι βασικέςμεθοδολογικές αρχές πειραματικού ελέγχου της δράσης ενός απλού φαρμάκου.Ταυτόχρονα, σκιαγραφείται σε θεωρητικό επίπεδο η δραστικότητα ενός απλούφαρμάκου, και εγκαθιδρύεται στο πλαίσιο της ιατρικής του διδασκαλίας η κατάταξητων απλών φαρμακευτικών υλών με βάση την ποσοτικοποίηση της έντασής τους σεμια κλίμακα δώδεκα βαθμών (τάξεων ή ἀποστάσεων, όπως ονομάζονται).Αφετηρία της θεωρίας των τάξεων ή αποστάσεων αποτελεί κατά τον Γαληνόη υποχρέωση του ιατρού να γνωρίζει επακριβώς όχι μόνο τις δυνάμεις που εμπεριέχεικάθε απλό φάρμακο, αλλά και την ισχύ κάθε δύναμης. Για να χορηγηθεί ένα απλόφάρμακο σε ένα θεραπευτικό σχήμα θα πρέπει να είναι επαρκώς προσδιορισμένη ηδραστικότητά του. Σύμφωνα με την κατάταξη αυτή τα απλά φάρμακα ταξινομούνταισε ένα σύστημα τεσσάρων βαθμών (πρώτη, δεύτερη, τρίτη και τέταρτη τάξη ήαπόσταση), όπου κάθε βαθμός διακρίνεται περαιτέρω σε τρείς βαθμίδες (αρχή, μέσο,τέλος).Στον πρώτο βαθμό εντάσσονται τα απλά φάρμακα τα οποία επενεργούναμυδρά και οι όποιες επιδράσεις τους ανιχνεύονται κυρίως με τη χρήση της λογικής.Η δράση των απλών φαρμάκων που ταξινομούνται στον δεύτερο βαθμό είναιπερισσότερο εμφανής και στον τρίτο βαθμό τα φάρμακα εμφανίζουν πιο ισχυρήεπίδραση σε σχέση με τις δύο προηγούμενες. Ο τελευταίος βαθμός περιέχει απλά φάρμακα που εκδηλώνουν τις επιδράσεις τους με ιδιαίτερη σφοδρότητα και είναι ταπλέον ισχυρά.Αυτός ο ποσοτικός προσδιορισμός των δυνάμεων και των ιπποκρατικώνποιοτήτων που συγκροτούν τα απλά φάρμακα και άρα είναι υπεύθυνες για τιςφαρμακευτικές ιδιότητες που αυτά εκδηλώνουν, απολάμβανε καθολική αποδοχή επίαιώνες στη βυζαντινή, στην αραβική και στη λατινόφωνη φαρμακολογική θεωρία καιπράξη.Ο Γαληνός δεν αρκείται απλώς στην παρουσίαση μιας πρώιμης μορφήςφαρμακοδυναμικής περιγράφοντας τις δυνάμεις των απλών φαρμάκων ή μόνοδιατυπώνοντας τη θεωρία των βαθμών, βάσει της οποίας ποσοτικοποιείται η έντασημε την οποία επιδρούν τα απλά φάρμακα, αλλά προσπαθεί να περιγράψει τον τρόπομε τον οποίο κινείται το φάρμακο μέσα στον οργανισμό και πως τελικά επιδρά στοπάσχον μέρος ή όργανο. Για παράδειγμα, αναφέρεται στην είσοδο ενός λεπτομερούςαπλού φαρμάκου από την επιφάνεια του δέρματος στο εσωτερικό του οργανισμού,αλλά και στον τρόπο που επενεργούν σε εμφράξεις αγγείων και οργάνων τα απλάφάρμακα για την αποκατάσταση της υγείας του ασθενούς.Κατά τη μελέτη και διατύπωση των απόψεών του ο Γαληνός σαφέσταταεπηρεάστηκε από σημαντικές μορφές της αρχαίας ελληνικής επιστήμης, όπως οΑριστοτέλης, ο Ιπποκράτης, ο Διοσκουρίδης και άλλοι. Ωστόσο, ο Γαληνός δεν θαήταν ο μεγάλος ιατρός της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορικής περιόδου, αν δενδιαφοροποιούνταν από τους προκατόχους του και δεν προσέθετε τις δικές τουθεωρητικές καινοτομίες που αποπνέουν έντονη δημιουργικότητα και πρωτότυπηφαρμακολογική σκέψη.