Ο ανατρεπτικός χαρακτήρας της θεωρίας του William Blake για την τέχνη και η σημασία του εικαστικού του έργου για την κατανόησή της

Abstract

Συμπεράσματα :Στη μελέτη αυτή επιχειρήσαμε να προσεγγίσουμε τη θεωρία του William Blake για την τέχνη μέσα από μια διαφορετική οπτική απ’ ότι οι μέχρι σήμερα μελετητές του. Θεωρώντας ότι τα κείμενά του, παρά την ιδιοτυπία τους, χαρακτηρίζονται από μια εσωτερική λογική και οργάνωση και δεν αποτελούν παράφορες εξάρσεις ενός καλλιτέχνη-προφήτη που βλέπει οράματα ή είναι κυριευμένος από ποιητικό-θεολογικό οίστρο, προσπαθήσαμε να αναδείξουμε τις αρχές που διέπουν το εγχείρημά του. Χρησιμοποιήσαμε ως εργαλείο ανάλυσης την καλλιτεχνική του πρακτική, προσπαθώντας να διασαφηνίσουμε τι ακριβώς εννοεί με τους όρους όπως «γενίκευση», «όραμα», «οξεία σαν σύρμα γραμμή», «αποφασισμένο περίγραμμα», «μουντζούρες», «μηχανική αντιγραφή», «γλώσσα της τέχνης» κλπ., προκειμένου να καταστήσουμε σαφέστερες τις απόψεις που εκφράζει. Αντιμετωπίζοντας τον Blake ως εικαστικό καλλιτέχνη συγκρίναμε τόσο τον θεωρητικό του λόγο όσο και το έργο του με τις καλλιτεχνικές πρακτικές και τις αντιλήψεις για το ρόλο και τη σημασία της τέχνης που κυριαρχούσαν εκείνη την εποχή στη Βρετανία. Σταθερό πυρήνα της θεωρίας του Blake, αποτελεί όχι μια θέση, αλλά μια αντίθεση. Ο καλλιτέχνης απορρίπτει «τη Σπουδή της Φύσης» και τη «Μαλακότητα στην Τέχνη» που «Παράγεται μόνο από Συγκριτική Δύναμη και Αδυναμία στον Καθορισμό των Μορφών».1 Ο Blake δεν αρνείται όλα τα έργα που μιμούνται την πραγματικότητα αλλά εκείνα που συνδέονται με τις τεχνικές και τον τρόπο όρασης που χρησιμοποιούν οι Βενετσιάνοι και οι Φλαμανδοί ζωγράφοι προκειμένου να δημιουργήσουν μια αίσθηση αληθοφάνειας. Δείξαμε ότι κατηγορηματική απόρριψη της «έντεχνης» ζωγραφικής, αλλά και της φύσης ως υποδείγματος κάλους και αρμονίας – μια απόρριψη που σαφώς δεν σχετίζεται με τον τρόπο που οι «νεοκλασικοί» καλλιτέχνες της εποχής προσπαθούν να περιορίσουν την έντονη ζωγραφικότητα του Μπαρόκ – οφείλεται σε κοινωνικοπολιτικούς λόγους. Τέχνη, πολιτική και ηθική, ιδιαίτερα στη Βρετανία συνδέονται στενά καθώς η αναπαράσταση της πραγματικότητας δεν περιορίζεται μόνο στη σφαίρα του αισθητικού. Τα έργα τέχνης αποτελούσαν μια «ηθική τεχνολογία» που συνδεόταν με τις επιδιώξεις της ανερχόμενης αστικής τάξης καθώς μέσω της αλλαγής του γούστου επέβαλαν πρότυπα συμπεριφοράς που στόχευαν να προσανατολίσουν το κοινωνικό σώμα. Το έργο τέχνης αποτελούσε ένα οπτικό υπόδειγμα για την ορθή λειτουργία της κοινωνίας, το οποίο όμως δεν απευθυνόταν παρά μόνο στα 1 Wark 296. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ «Ή θα φτιάξω ένα Σύστημα ή θα σκλαβωθώ στο Σύστημα κάποιου Άλλου Ούτε θα Κρίνω, ούτε θα Συγκρίνω: δουλειά μου είναι να Δημιουργώ». Ιερουσαλήμ, Erd. 153. 269 μορφωμένα, νοήμονα μέλη της. Οι «έντεχνες» αναπαραστάσεις της φύσης δεν μπορούσαν να γίνουν κατανοητές και να επηρεάσουν ηθικά τους ανθρώπους των χαμηλών κοινωνικά τάξεων, οι οποίοι ήταν ακαλλιέργητοι και αντιμετωπίζονταν απλώς ως χρήσιμες ή άχρηστες «λεπτομέρειες» που συνέβαλαν ή παρεμπόδιζαν την εύρυθμη λειτουργία του οικονομικού και κοινωνικού συστήματος. Είναι απέναντι σε αυτή την οπτική σύμφωνα με την οποία υπάρχει μια ομοιομορφία μεταξύ των αντιληπτικών δυνάμεων των ανθρώπων και του τρόπου σκέψης τους, που ο Blake εξεγείρεται. Εκφράζοντας μια σαφώς ριζοσπαστικότερη θέση απ’ ότι οι περισσότεροι προοδευτικοί διανοούμενοι του καιρού του, επιδιώκει να δείξει μέσω των εικαστικών του επινοήσεων μια άλλη πραγματικότητα από την ψευδεπίγραφη και κατασκευασμένη πραγματικότητα που επιβάλλουν οι «νόμοι της φύσης». Για τον Blake, μόνο το «Όραμα/Όραση» που είναι «Σύμφυτη ή Έμφυτη Επιστήμη», «γιατί είναι Συγκεκριμένο και Τέλειο» και δεν μαθαίνεται «από την Πρακτική»,2 μπορεί να παράξει αυθεντικά έργα τέχνης και όχι «φυσικά» αντίγραφα. Γιατί είναι αποκλειστικά η όραση που βασίζεται στη νόηση και δεν υπόκειται στις δεσμεύσεις του «φυσικού ματιού» που μπορεί να επινοήσει ελεύθερα και δημιουργικά. Μια όραση, την οποία ο κάθε άνθρωπος διαθέτει και οφείλει να ασκεί, προκειμένου να ανακτήσει την ανθρωπιά του. Είναι η ιδιαίτερη αυτή οπτική, η οποία αποτελεί και θεματικό πυρήνα των «προφητικών» του βιβλίων, που οδηγεί τον Blake να στραφεί σε μορφές τέχνης που θεωρούνται εκείνη την εποχή «πρωτόγονες»: τα μεσαιωνικά χειρόγραφα και τη «γοτθική» γλυπτική, τη ζωγραφική της πρώιμης Αναγέννησης, τις Ινδικές μικρογραφίες, ακόμα και τα σκαριφήματα των παιδιών και των ψυχοπαθών. Ταυτόχρονα, αντλεί έμπνευση, από κάθε πηγή που μπορεί να του προσφέρει υλικό για να εμπλουτίσει το έργο του: την αρχαία γλυπτική και αγγειογραφία, τη ζωγραφική των Michelangelo και Raphael, τα πολυάριθμα χαρακτικά της συλλογής του, τους πίνακες και τα σχέδια των συγκαιρινών του Fuseli, Flaxman και Barry. Η καταστρατήγηση του chiaroscuro και των νόμων της προοπτικής, η χρήση της συμμετρίας, η έμφαση στο διακοσμητικό στοιχείο, η υπερβολή στην απόδοση του ανθρώπινου σώματος και του προσώπου, το έντονο και καθαρό τοπικό χρώμα, τα σκληρά και απόλυτα περιγράμματα του, αποτελούν χαρακτηριστικά που τον διαφοροποιούν σαφώς ακόμα και από τους καλλιτέχνες από τους οποίους «δανείζεται» συστηματικά. Ο Blake αντλεί από εικόνες τόσο της εποχής του όσο και του παρελθόντος, καθόλη τη διάρκεια του βίου του, όχι για να μιμηθεί ένα «αρχαίο» στυλ όπως ο Flaxman αλλά για να τις χρησιμοποιήσει δημιουργικά κατασκευάζοντας το δικό του πρωτότυπο έργο. Η αναγόρευση του ελεύθερου πειραματισμού σε ύψιστη καλλιτεχνική αρχή, έναντι της – κατ’ αυτόν – περιορισμένης μίμησης της φύσης, δείχνει την πρωτοτυπία και την επαναστατικότητα του εγχειρήματός του