Λατρείες και ιερά των Ευβοέων: γεωμετρική - αρχαϊκή εποχή

Abstract

Στόχος της παρούσας διδακτορικής διατριβής είναι η μελέτη του θρησκευτικού βίου των Ευβοεων ως τέτοιοι νοούνται οι πληθυσμοί του νησιού της Ευβοίας κατά τη διάρκεια των Γεωμετρικών και Αρχαϊκών χρονών Οι μύθοι οι θρησκευτικές τελετές τα αφιερώματα και τα ιερά στοιχεία που συνδέονται με τις λατρείες του νησιού αναλύονται υπό το πρίσμα των πληροφοριών που απορρέουν απο τις φιλολογικές τις επιγραφικές και τις νομισματικές πηγές που συμπληρώνονται απο τις αρχαιολογικές μαρτυρίες Προκείμενου να διερευνήσουμε τις θρησκευτικές εκδηλώσεις των Ευβοεων που έζησαν κατά το πρώτο μισό της πρώτης χιλιετίας π Χ εξετάστηκε μεγάλη ποικιλία πηγών που χρονολογούνται μεταξύ του 8ου αι π Χ και του 6ου αι μ Χ Οι σχετικές με το θέμα πηγές που είναι σύγχρονες με τη γεωμετρική και την αρχαϊκή περίοδο λήφθηκαν ανεξαιρέτως υπόψη ενω οι υπόλοιπες αξιοποιήθηκαν κατά περίπτωση καθώς οι πληροφορίες που παρέχουν ενδέχεται να μην αντικατοπτρίζουν το θρησκευτικό πανόραμα των προκλασικων χρόνων Απο τις πηγές που χρονολογούνται μετά απο τα Μηδικά κρίθηκαν ιδιαίτερης σημασίας και χρήσιμες για εμάς Πρώτον οι μαρτυρίες υστέρων συγγραφέων η επιγραφών που διασώζουν αποσπάσματα η παραθέματα απο τη φιλολογική παραγωγή της γεωμετρικής και αρχαϊκής περιόδου Δεύτερον πληροφορίες που περιέχονται σε έργα συγγραφέων των οποίων η γέννηση ή η δράση τοποθετείται στους μεταβατικούς χρόνους ανάμεσα στην αρχαϊκή και την κλασική περίοδο (Βακχυλίδης Σοφοκλής κ α ) Τρίτον οι ονομασίες ευβοϊκών μηνών που σχετίζονται με θρησκευτικές δραστηριότητες και παραδίδονται από επιγραφές καθώς θεωρούμε ότι το ημερολόγιο των Ευβοεων καθιερώθηκε την ίδια εποχή που αποκρυσταλλώθηκαν τα ημερολόγια των υπολοίπων ελληνικών περιοχών δηλαδή στους χρόνους μεταξύ του 10ου και του 8ου αι π Χ Κατά τη γνώμη μας δεν είμαστε σε θέση να επιβεβαιώσουμε ότι οι υπόλοιπες πήγες ρίχνουν αναντίρρητα φως στις θρησκευτικές αντιλήψεις των Ευβοεων που έζησαν κατά τα προκλασικά χρονιά Στην εργασία αυτή προχωρήσαμε στο σύντομο σχολιασμό τους προκειμένου να καταστήσουμε εμφανείς τους λόγους για τους οποίους παραμένουμε επιφυλακτικοί απέναντι σε αυτά τα τεκμήρια Προβήκαμε μάλιστα σε πιο λεπτομερή ανάλυση κάθε φορά που διαπιστώσαμε οτι είχαν παρεισφρήσει στη διαθέσιμη βιβλιογραφία ως αποδεικτικά στοιχεία που διέθεταν ισχύ και για τους προκλασικους χρόνους Η έρευνα βασίζεται σε μια διαδικασία επιλογής και απόρριψης μαρτυρίων με σκοπό να απομονωθούν και να χρησιμοποιηθούν εκείνες που προδήλως ρίχνουν φως στο θέμα που μας απασχολεί Για την παρουσίαση των διαθέσιμων πληροφοριών επιλέχθηκε μια δομή που βασίζεται κυρίως σε κριτήρια τοπογραφικής και θεματικής υφής τούτο σημαίνει ότι σε κάθε κεφάλαιο πραγματευτήκαμε μια συγκεκριμένη περιοχή της Ευβοίας ενω στις επιμέρους ενότητες των κεφαλαίων επικεντρωθήκαμε σε συγκεκριμένες θεότητες Λαμβάνοντας υπόψη το πρώτο κριτήριο θεωρήσαμε σκόπιμο να αφιερώσουμε το εναρκτήριο τμήμα της μελέτης μας στη συνοπτική παράθεση γεωγραφικών κοινωνικών οικονομικών και πολιτικών στοιχείων που αφορούν την πλειονότητα των εγκαταστάσεων που εξετάζονται Σε αυτό το κεφάλαιο περιλαμβάνουμε λοιπόν πληροφορίες σχετικές με τη θέση και την έκταση του άστεως κάθε μιας απο τις ευβοϊκές αυτές πόλεις κατά τη διάρκεια των Γεωμετρικών και Αρχαϊκών χρόνων Αναφερόμαστε ακόμα στις οικονομικές δραστηριότητες των κάτοικων τους και στις πολιτειακές μεταβολές που σημειώθηκαν κατά τηδιάρκεια των αιώνων που μας απασχολούν Παρουσιάζουμε περιληπτικά τα σημαντικότερα ιστορικάγεγονότα που εγγράφονται μέσα στο χρονολογικό πλαίσιο που μας ενδιαφέρει Επιδιώκουμε τέλοςνα σκιαγραφήσουμε την πιθανή έκταση της επικράτειας των πόλεων τους εγχείρημα πουαποδεικνύεται ωστόσο εξαιρετικά δύσκολο Το τρίτο κεφάλαιο στοχεύει στη μελέτη τηςθρησκευτικότητας των ευβοϊκών πληθυσμών αφήνοντας κατά μέρος τους Χαλκιδεις και τουςΕρετριεις Πρέπει να σημειωθεί ότι οι σχετικές πηγές είναι ολιγάριθμες Ως εκ τούτου δεν έγινεαπόπειρα περαιτέρω ταξινόμησης τους ως προς το είδος τους όπως συνέβη στα κεφάλαια πουακολουθούν Σε μια τελευταία πάντως ενότητα παρουσιάζονται τα αρχαιολογικά λείψανα πουταυτίζονται (η συσχετίζονται) με λατρευτικά κέντρα θεοτήτων το ακριβές όνομα των οποίωναγνοούμε Το τέταρτο και το πέμπτο κεφάλαιο είναι αφιερωμένα στη Χαλκίδα και την Ερέτριααντιστοίχως Οι λόγοι που μας ώθησαν στην ξέχωρη πραγματευση τους τόσο σε σχέση με τηνυπόλοιπη Εύβοια όσο και μεταξύ τους είναι οι ακόλουθοι κατά πρώτον έχουμε να κάνουμε με τιςδυο πιο σημαντικές ευβοϊκές πόλεις κατά δεύτερον η ποσότητα των σχετικών αρχαίων πληροφοριών υπερβαίνει όσες διαθέτουμε για τις υπόλοιπες περιοχές του νησιού κατά τρίτον ηΧαλκίδα και η Ερέτρια έχουν κατά παράδοση μονοπωλήσει το ενδιαφέρον των συγχρόνων ερευνώνκαι έτσι ο σχολιασμός της σχετικής βιβλιογραφίας απαιτεί ιδιαίτερη μεταχείριση Η ποικιλία τωνπηγών που μας πληροφορούν για τις λατρείες των Χαλκιδέων και των Ερετριέων επιτρέπει περαιτέρω διάκριση ως προς το είδος τους κείμενα της Αρχαίας Γραμματείας επιγραφές απεικονίσεις σε νομίσματα αρχιτεκτονικά κατάλοιπα αναθηματικό υλικό Η σύνθεση η σύγκριση και η ερμηνεία αποτελούν τους βασικούς άξονες του τελευταίου κεφαλαίου της έρευνας μας στο οποίο συμπεριλαμβάνεται και το σύνολο των συμπερασμάτων μας Οι πηγές φανερώνουν ότι κατά τη γεωμετρική και αρχαϊκή περίοδο οι Ευβοεις επινόησαν μύθους με πρωταγωνιστές θεούς και ήρωες που διέθεταν ξεχωριστή σημασία για αυτούς Από τα τέλη των γεωμετρικών χρόνων ο πληθυσμός της Ευβοίας οριοθετεί συνειδητά χώρους που προορίζονται κατ αποκλειστικότητα για την εξυπηρέτηση λατρευτικών αναγκών Τέτοιοι χώροι κάνουν την εμφάνιση τους τόσο εντός όσο και εκτός των αστικών μορφωμάτων που αρχίζουν τώρα για πρώτη φορά να ξεπροβάλλουν Συγκεκριμένα ιερά αποκτούν από πολύ νωρίς μνημειακή μορφή αφού κατασκευάζονται σε αυτά ναοί μεγάλων διαστάσεων Ο ναός δεν είναι μόνο η κατοικία της λατρευόμενης θεότητας άλλα και ο τόπος όπου φυλάσσονται τα αναθήματα ο αριθμός άλλα και η ποιότητα των οποίων αυξάνεται σταδιακά από τα γεωμετρικά χρόνια και έπειτα Στο βόρειο τμήμα της Ευβοίας στη χερσόνησο Λιχάδα βρισκόταν το ιερό του Δια Κηναιου Το λατρευτικό αυτό κέντρο υπαγόταν πιθανώς κατά τους πρώτους αιώνες της πρώτης χιλιετίας π Χ στην επικράτεια του Δίου πόλη για την οποία μιλάει ο Ομηρος Ο Αισχύλος ο Βακχυλίδης και ο Σοφοκλής αναφέρονται στην παράδοση συμφωνά με την οποία ο Ηρακλής θυσίασε πολυάριθμα βόδια προς τιμήν του πατέρα των θέων στο συγκεκριμένο ιερό μετά την πολιορκία και τη δήωση της Οιχαλίας Βάσει των πληροφοριών που παρέχουν οι παραπάνω συγγράφεις μπορούμε να συνάγουμε ακόμα οτι στο ιερό του Δια Κηναιου υπήρξαν και βωμοί αφιερωμένοι στον Ποσειδώνα και την Αθηνά ενω είχε ανιδρυθει και ταφικό μνημείο στο οποίο γίνονταν τελετές προς τιμήν του ήρωα Λιχα Είναι αξιοσημείωτο ότι το ιερό βρισκόταν στο σημείο διέλευσης των πλοίων που εξέρχονταν από τον βόρειο Ευβοϊκό Κόλπο με κατεύθυνση το κεντρικό Αιγαίο και αντίστροφα Ως εκ τούτου μπορεί να συγκαταλεχθει σε μια κατηγορία εξωαστικων ιερών το κύριο χαρακτηριστικό των οποίων είναι ο εντοπισμός τους σε παραμεθόριες περιοχές ή σε κομβικά σημεία θαλάσσιας και χερσαίας επικοινωνίας Οι ανασκαφικές έρευνες που διεξάχθηκαν από τον Μ Ν Παππαδάκη στις αρχές του 20ου αι στη θέση όπου υποτίθεται ότι είχε ανεγερθεί το ιερό του Δια Κηναιου έφεραν στο φως λίθινη κατασκευή που χαρακτηρίστηκε «αρχαϊκού τύπου» Η επανάληψη των ανασκαφών στο χώρο θα επέτρεπε τον έλεγχο των πληροφοριών που παρείχε ο Ελληνας αρχαιολόγος και τον εμπλουτισμό των γνώσεων μας για το ιερό και τη λατρεία αυτής της θεότητας Η ονομασία δυο μηνών του ημερολογίου της Ιστιαίας Δημήτριων και Αρειως πιθανώς να υποδηλώνει ότι οι κάτοικοι της ασκούσαν τη λατρεία της Δήμητρας και του Αρη πριν από τους περσικούς πολέμους Στο ανατολικό όριο του δέλτα του Ξεροπόταμου πιθανότατα στο σύγχρονο οικισμό Πευκί ιδρύθηκε ένα ιερό της Αρτεμης για το οποίο κάνει λόγο ο Σιμωνίδης Από τη μαρτυρία του ποιητή καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι εκεί η αδελφή του Απόλλωνα είχε τιμηθεί ως «αγνή/παρθένος» και «τοξοφόρος» Ο Ηρόδοτος διευκρινίζει ότι το λατρευτικό κέντρο βρισκόταν σε περιοχή που ονομαζόταν Αρτεμισιον ενω υστερότερες πηγές αναφέρουν ότι η επίκληση με την οποία η κόρη της Λητούς τιμωταν ήταν Προσηωα Στο δυτικό όριο του δέλτα του Ξεροπόταμου στις βόρειες υπώρειες του όρους Τελέθριον εντοπίστηκε αρχαϊκό άγαλμα που παριστάνει τον Ηρακλή να μάχεται με λιοντάρι ο τόπος εύρεσης ήταν ενα οικόπεδο στο Νέο Πύργο Δεν αποκλείεται το άγαλμα να προήλθε από ιερό που βρισκόταν στη γύρω περιοχή Μια επιγραφή τέλος πάνω σε ερμαική στήλη αναφέρεται σε ιερό που πιθανώς είχε ιδρυθεί στην περιοχή της Ιστιαίας και ήταν αφιερωμένο σε ενα από τα παιδιά της Λητούς Βασισμένοι σε μια αναφορά του Σοφοκλή υποθέσαμε ότι η Ηρα λατρεύτηκε στην σημερινή Λίμνη ως θεά του γάμου και του συζυγικού βίου εν γένει Στις ευβοϊκές Αιγές ο Ποσειδώνας τιμήθηκε με την ιδιότητα του θεού του υγρού στοιχείου Ο Δίας υπήρξε ιδιαίτερα σημαντικός για τους Χαλκιδεις Από αθηναϊκή επιγραφή συνάγουμε ότι το χαλκιδικό ιερό του Δια Ολυμπίου υπήρξε ο τόπος όπου εκτιθενταν επιγραφές που αφορούσαν τον πολιτικό βιο Το λατρευτικό αυτό κέντρο είχε μάλιστα εξασφαλίσει ιδιαίτερα οικονομικά προνόμια Αδυνατούμε ωστόσο να εξακριβώσουμε αν ο χαλκιδικός Δίας Ολύμπιος είχε θεωρηθεί θεός «της αριστοκρατίας» της μαντικής ή των καιρικών φαινομένων και της γεωργίας κάθε μια απο τις παραπάνω αρμοδιότητες αποδόθηκε στο Δια Ολύμπιο σε διάφορες περιοχές της Ελλάδας Στο ψευδοησιόδειο έργο Γυναικών Κατάλογος εντοπίζονται τα ίχνη ενός μύθου δηλωτικού της ιδιαίτερης θέσης που κατείχαν ο Ποσειδώνας η Ηρα και η Αρέθουσα στη συνείδηση των κάτοικων της Χαλκίδας Η Ηρα πιθανώς λατρεύτηκε στη πόλη του Ευρίπου ως προστάτιδα των γυναικών Δεν διαθέτουμε επαρκή στοιχεία ώστε να ισχυριστούμε ότι αναγνωριζόταν και ως πολεμική θεά (όπως συνέβαινε στο Αργός) ή αρχηγέτιδα καθοδηγήτρια δηλαδή των αποικιστικων δραστηριοτήτων των Χαλκιδέων Από επιγραφές που βρέθηκαν στη Χαλκίδα μαθαίνουμε ότι το τοπικό ημερολόγιο περιλάμβανε τους μήνες Ολυμπίων Απατουριων Ταργηλιων και Ληναιων Ως εκ τούτου πιστεύουμε ότι δεν θα απείχαμε πολύ από την αλήθεια αν υποστηρίζαμε ότι όχι μόνο ο Δίας αλλά ο Απόλλωνας (ως θεός της γεωργίας) και ο Διόνυσος (ως θεός του κρασιού) έχαιραν ιδιαίτερης εκτίμησης από τους κάτοικους της γεωμετρικής και της αρχαϊκής Χαλκίδας Κατά τη γνώμη μας ο Ομηρικός Υμνος στον Απόλλωνα υποδηλώνει εμμέσως την ύπαρξη ιερού του θεού στο εύφορο Ληλάντιο πεδίο την περιοχή δηλαδή που αποτέλεσε μήλον της Εριδος μεταξύ Χαλκίδας και Ερέτριας κατά τα γεωμετρικά και αρχαϊκά χρόνια Υποθέτουμε ότι η ακτινοβολία του ιερού στο Ληλάντιο πεδίο υπήρξε σημαντική κατά τα αρχαϊκά χρόνια αφού η δελφική προπαγάνδα -προϊόν της οποίας είναι η συγγραφή του Ομηρικού Υμνου - προσπάθησε να μειώσει τη σημασία του εμφανίζοντας το ως μια από τις θέσεις που απέρριψε ο θεός κατά την αναζήτηση της τοποθεσίας στην οποία θα ίδρυε το πρώτο του μαντείο Είναι πολύ πιθανό να υπήρξε ιερό και στα ανατολικά της πόλης της Χαλκίδας στην περιοχή του Δοκού κοντά στο σημείο όπου βρέθηκαν στις αρχές του 20 αι 15 χάλκινα αγαλματίδια Τα στοιχεία που έχουμε στη διάθεση μας δεν είναι επαρκή ώστε να επιχειρήσουμε τη χρονολόγηση του ιερού αυτού Τέλος τα αρχαία οικοδομήματα που εντοπίστηκαν στους πρόποδες της Δίρφης στο βορειοανατολικό άκρο του κάμπου των Ψαχνών φαίνεται να άνηκαν σε εξωαστικό ιερό Το λατρευτικό κέντρο ιδρύθηκε πάνω στο πέρασμα που ακολουθώντας κατεύθυνση από τα βόρεια προς τα νότια συνέδεε την πεδιάδα των Ψαχνών με τα αιγαιακά παράλια της Ευβοίας Πρόσφατες ανασκαφές υπέδειξαν την ύπαρξη λατρείας της Αθηνάς στο λόφο Καστέλλι την ακρόπολη της Ερέτριας Είναι πολύ πιθανό η κόρη του Δια να ήταν η πολιούχος των Ερετριέων και προστάτιδα του αστικού τους κέντρου τουλάχιστον από τον 7ου αι π Χ Ο βωμός που ανασκάφηκε στο κέντρο περίπου της αρχαίας πόλης (Κατασκευή 12) χρονολογείται κατά πάσα πιθανότητα στα τέλη του 8ου αι π Χ Δεν έχει μέχρι στιγμής διευκρινιστεί ο προορισμός των δυο μικρών κτηρίων που εντοπίστηκαν στα Βορειοδυτικά και τα Νοτιοδυτικά του βωμού και χρονολογούνται στο δεύτερο και το τρίτο τέταρτο του 8ου αι π Χ αντιστοίχως (πρόκειται για το Κτήριο 1 και το Κτήριο 150) Το Κτήριο 2 (δηλαδή ο αψιδωτός εκατόμπεδος) ανεγέρθηκε στα τέλη του 8ου αϊ π Χ και κατά πάσα πιθανότητα υπήρξε ναός Τα δυο μνημειώδη κτήρια που οικοδομήθηκαν διαδοχικά κατά τον 7° και 6° αι π Χ πάνω εν μέρει και Νοτιοδυτικά του αψιδωτού εκατομπέδου παρουσιάζουν μορφολογική ομοιότητα με ναούς των αρχαϊκών χρόνων από άλλες περιοχές της Ελλάδας Θεωρούμε προτιμότερο να είμαστε επιφυλακτικοί ως προς την ταυτότητα της κυρίας θεότητας που λατρεύτηκε κατά τη γεωμετρική και την αρχαϊκή περίοδο στο κέντρο του ερετριακου άστεως Η λατρεία του Απόλλωνα Δαφνηφόρου μαρτυρειται μόλις από τα τέλη του 4ου αι π Χ Η ανεύρεση πήλινου δινου με αναθηματική επιγραφή του 6ου αι π Χ που μνημονεύει τον Ηρακλή δίνει αφορμή να διατυπωθούν οι πλέον διαφορετικές υποθέσεις σχετικά με τον τιμώμενο θεό Δεν είμαστε σε θέση να εξακριβώσουμε αν ο Απόλλωνας και ο Ηρακλής συλλατρευτηκαν από τα προκλασικά ήδη χρόνια ή αν ο θεός αντικατέστησε στην πορεία τον ετεροθαλή ήρωα αδελφό του Σε απόσταση 25 μέτρων βορείως του δωρικού ναού του 6ου αιώνα π Χ βρέθηκε ένας ακόμα λατρευτικός χώρος που βρισκόταν σε λειτουργία τουλάχιστον κατά τα υστερογεωμετρικά και αρχαϊκά χρόνια Ενας λίθινος κυκλικός βωμός (η Κατασκευή 45) αποτελούσε βασικό στοιχείο του ιερού Κατά το τέλος της αρχαϊκής περιόδου φαίνεται να οικοδομήθηκε μικρός οίκος εν μέρει πάνω από το βωμό Η ταπεινή κλίμακα των κατασκευών βρίσκεται σε ευθεία αντίθεση με τα πολυάριθμα πολύτιμα αναθήματα που εντοπίστηκαν εδω Βασισμένοι στα κινητά ευρήματα συμμεριζόμαστε την υπόθεση της S Huber ότι το λατρευτικό κέντρο ήταν αφιερωμένο στην Αρτεμη χωρίς ωστόσο να αποκλείουμε εκ προοιμίου άλλες πιθανές υποψήφιες όπως η Ηρα ή η Αθηνά Η τριγωνική λίθινη κατασκευή που οικοδομήθηκε πάνω στην «αριστοκρατική» δυτική νεκρόπολη της Ερέτριας μάλλον αποτελούσε ταφικο μνημείο Πιθανότατα οι συγγενείς και οι απόγονοι των νεκρών που είχαν ταφει εδω να συνερχονταν σε αυτό το χώρο προκείμενου να συμμετέχουν σε τελετές που σκοπό είχαν να τιμήσουν τους αφηρωισμένους νεκρούς Παραμένουμε επιφυλακτικοί σχετικά με τον προορισμό των αρχαϊκώνκτηρίων που ανεγέρθηκαν γύρω από το τριγωνικό μνημείο Στο παράκτιο τμήμα της πόληςανακαλύφθηκαν τρία αρχαϊκά αγαλματίδια που παριστάνουν ταύρους -ένα κατασκευασμένο απόφαγεντιανή ένα λίθινο κι ένα χάλκινο Μοιάζει λοιπόν λογικό να υποθέσουμε ότι στην περιοχή είχειδρυθεί κάποιο ιερό όπου αφιερώθηκαν τα ξεχωριστά αυτά δείγματα μικρογλυπτικής. Αναρωτιόμαστε ακόμα κατά πόσον το λατρευτικό κέντρο που αναγνωρίστηκε στη νότια κλιτυ τουλόφου Καστέλλι ιδρύθηκε πριν από τα Μηδικά Στο χώρο βρέθηκαν αγγεία και πήλινα ειδώλια τωνάρχων της κλασικής περιόδου Οι Ερετρεις των προκλασικων χρόνων ίδρυσαν λοιπόν ιερά στηνακρόπολη καθώς και στο σημείο που κατά τα μεταγενέστερα χρόνια αποτέλεσε το κέντρο τηςπόλης Επίσης όρισαν λατρευτικούς χώρους σε τόπους που ήδη κατά τα αρχαϊκά χρόνιαεντοπίζονταν στην περιφέρεια του άστεως Τα αναθήματα που έχουν βρεθεί στα ερετριακά ιερά τωνγεωμετρικών και αρχαϊκών χρόνων είναι ως επι το πλείστον ταπεινά Σε μεγάλο ποσοστό πρόκειταιγια αγγεία και πήλινα ειδώλια Σε κάποιους λατρευτικούς χώρους εμφανίστηκαν ωστόσο πολύτιμααντικείμενα η προέλευση των οποίων εντοπίζεται στην Ανατολική και κεντρική Μεσόγειο Ολα αυτάτα αφιερώματα συνιστούν μια επιπλέον απόδειξη ότι η Ερέτρια διατηρούσε στενές εμπορικές επαφές με την Ανατολική άλλα και την Κεντρική Μεσόγειο Στην Ερέτρια μαρτυρουνται επιγραφικά οι μήνες Απατουριων Ηραίων Ιππιων Αρτεμιριων Ληναιων και Ανθεστηρίων Μοιάζει επομένως λογικό να εικάσουμε ότι ο Δίας η Ηρα ο Ποσειδώνας η Αρτεμη και ο Διόνυσος δέχονταν τιμές στην πόληΕίναι ίσως ακόμα νωρίς για να μιλήσουμε με σιγουριά για την ακριβή θέση του εξωαστικου ιερού μετο οποίο συνδέεται ο αποθέτης της Αγιας Κυριακής - το χωριό βρίσκεται σε απόσταση δέκαχιλιομέτρων ανατολικά της Ερέτριας Τα ευρήματα - πράγματι πολυάριθμα - υποδεικνύουν ότι ολατρευτικός χώρος λειτούργησε αδιάλειπτα από τους αρχαϊκούς χρόνους μέχρι τον 1° αι π Χτουλάχιστον Συμφωνούμε με την άποψη της Ε Σαπουνάς-Σακελλαράκη η οποία υποστηρίζει ότι τοπεριεχόμενο του αποθέτη προήλθε πιθανώς από το ιερό της Αρτεμης Αμαρυνθιας που μάς είναιγνωστό από φιλολογικές και επιγραφικές πηγές των κλασικών και των μεταγενέστερων χρόνων Σεκάθε περίπτωση το ιερό στο οποίο αρχικά ανατέθηκαν τα ευρήματα της Αγιας Κυριακής φαίνεται ναβρισκόταν στο ανατολικό όριο της πεδιάδας του Σαρανταπόταμου δίπλα στις νότιες υπώρειες τουόρους Σερβουνι Στους Ζάρακες τα Κτήρια II και IV ενδέχεται να φιλοξένησαν θρησκευτικές τελετέςκατά τους γεωμετρικούς και / ή αρχαϊκούς χρόνους Στο συμπέρασμα αυτό μας οδηγεί κυρίως ηανεύρεση κοντά στα κτήρια διάφορων θραυσμάτων αρχαϊκού πίθου με την αναθηματική επιγραφή«ΙΕΡΟΣ» Δεν είμαστε σε θέση να εξακριβώσουμε αν ο Απόλλωνας Δήλιος - η θεότητα πουαναφέρεται σε επιγραφή ορειχάλκινου σταθμιου κλασικών χρονών που ανακαλύφθηκε κατά τηνέρευνα του χώρου - λατρεύτηκε εδω πριν από τους περσικούς πολέμους Όπως και να έχει το ιερόβρισκόταν σε κομβικό σημείο χερσαίας επικοινωνίας Δεν αποκλείεται τα αρχιτεκτονικά κατάλοιπα ναανήκουν σε αγροτικό ιερό που αποτελούσε τόπο συνάντησης των πληθυσμών που κατοικούσαν τηνευρύτερη περιοχή Πιστεύουμε ότι δεν απέχουμε πολύ απο την πραγματικότητα αν υποστηρίξουμεπως οι κόγχες που εντοπίστηκαν στην κορυφή της Πλακαρής - στο υψηλότερο δηλαδή σημείο τηςφερομένης ως ακρόπολης της αρχαϊκής Καρύστου- είχαν κοσμηθεί με λατρευτικά αγαλματίδια ήαναθήματα Στο χώρο που εκτείνεται γύρω από τις κόγχες βρέθηκαν μικροαντικείμενα (πόρπεςχάνδρες από κρύσταλλο και λίθο ένα ενωτιο ) τα οποία αποτελούσαν κατά τα γεωμετρικά καιαρχαϊκά χρόνια συνήθη αφιερώματα σε ελληνικά ιερά Μέχρι στιγμής δεν έχει σταθεί δυνατό ναταυτιστούν οι θεότητες που λατρεύτηκαν στην κορυφή της Πλακαρής Αγνοούμε ακόμα αν δίπλα στις κόγχες ανεγέρθηκε ναός Το χωρίο του Ηρόδοτου (IV 33) που μνημονεύει την Κάρυστο ανάμεσα στους σταθμούς της Υπερβόρειας Οδού μας κάνει να πιστεύουμε ότι η πόλη διοργάνωνε εορτασμούς προς τιμήν του Απόλλωνα με αφορμή την άφιξη των Υπερβόρειων Προσφορών Απομένει να διευκρινιστεί αν ο τοπικός μήνας Βουφωνιων (βλ IG XII 9 207) ήταν αφιερωμένος στον Απόλλωνα η στο Δια αν ο Θησαυρός 5 της Δήλου υπήρξε πράγματι Οίκος των Καρυστιων και αν οιαποσπασματικά σωζόμενες επιγραφές που βρέθηκαν κοντά στο Βουλευτήριο των Δελφώναναφέρονται -όπως πίστευε ο É Bourguet- στο χάλκινο ταύρο που είδε ο Παυσανίας στο ιερό (Χ16 6) Σε απόσταση 15 χιλιομέτρων από την πόλη της Καρύστου βρισκόταν το ιερό του ΠοσειδώναΓεραιστιου ένα λατρευτικό κέντρο εξαιρετικής ίσως αρχαιότητας Κύριο χαρακτηριστικό αυτού τουεξωαστικου ιερού είναι ο εντοπισμός του σε παραμεθόρια περιοχή αλλά και σε κομβικό σημείοθαλάσσιας επικοινωνίας Υπό την προστασία του θεού των υδάτων ο τοπικός πληθυσμός θαμπορούσε να επιδίδεται εδω σε εμπορικές δοσοληψίες με ξένους θαλασσοπόρους Πιστεύουμε ότι ταεντυπωσιακά οικοδομικά λείψανα που σώζονται στον Πλατανιστό ανήκουν σε ιερό Το λατρευτικόκέντρο ιδρύθηκε στη βουνοπλαγιά της Οχης προφανώς πάνω στο δρόμο με κατεύθυνση ΒορράΝότου που ένωνε την Κάρυστο με το ακρωτήριο του Καφηρέα Η περιοχή χαρακτηρίζεται από πυκνήβλάστηση Λαμβάνοντας υπόψη όσα γνωρίζουμε για το ελληνικό πάνθεο θα έμοιαζε λογικό ναυποθέσουμε εκ των προτέρων ότι το ιερό ήταν αφιερωμένο σε μια θεότητα της αγροτικής ευημερίας (τη Δήμητρα την Κόρη τον Απόλλωνα) η της άγριας φύσης (την Αρτεμη) Η προτεινόμενη από τον Η R Goette ανάγνωση της επιγραφής που βρίσκεται σε έναν από τους σωζόμενους τοίχους οδηγεί ωστόσο στο συμπέρασμα ότι εδω τιμήθηκε η Αθηνά Σε κάθε περίπτωση είναι αναμφισβήτητο ότι ο πληθυσμός που κατοικούσε γύρω από το ευβοϊκό ιερό διέθεσε σημαντικά ποσά στην κατασκευή και την διακόσμηση του χαρακτηριστικό της πολυτέλειας του είναι η χρήση εισαγμένου παριανού μαρμάρου. Η επισήμανση των ομοιοτήτων και διάφορων που υπήρχαν ανάμεσα στις θρησκευτικές δραστηριότητες και πεποιθήσεις των διάφορων ευβοϊκών πόλεων κατά τα προκλασικά χρόνια αποδεικνύεται δύσκολη μιας και οι σχετικές πληροφορίες είναι ομολογουμένως λιγοστές Κατά τη γνώμη μας η σημασία του Δια για το σύνολο των Ευβοέων γινόταν έκδηλη στον ψευδοησιόδειο Αιγιμιό η πλοκή του οποίου περιλάμβανε την ευβοϊκή εκδοχή του μύθου της Ιούς Είναι άλλωστε ενδεικτική η εδραιωμένη πίστη των ευβοϊκών πληθυσμών ότι χρωστούσαν το όνομα του νησιού τους στον πατέρα των θέων Απο την έρευνα των διαθέσιμων πηγών προκύπτει ότι συγκεκριμένες θεότητες (ο Δίας ο Διόνυσος ο Ποσειδώνας) λατρεύτηκαν σε πολλές τοποθεσίες του νησιού Ωστόσο δεν καθίσταται πάντα δυνατό να προσδιορίσουμε ποια ή ποιες αρμοδιότητες είχαν αποδοθεί κάθε φορά στις θεότητες αυτές Διαπιστώνουμε ακόμα ότι οι περιοχές της Ευβοίας μοιράζονταν από κοινού θρησκευτικά στοιχεία με τους πλησιέστερους σε αυτές γεωγραφικούς χώρους των γειτονικών ακτών Ο Αρισταιος για παράδειγμα υπήρξε σημαντικός ήρωας για τους Καρυστιους καθώς επίσης και για τους κάτοικους της κοντινής Κέας και Νάξου Στα ημερολόγια της Ιστιαίας άλλα και της γειτονικής Θεσσαλίας υπήρχε μήνας η ονομασία του οποίου προερχόταν από το θεο Αρη Αυτές οι θρησκευτικές ομοιότητες ανάμεσα στις ευβοϊκές και τις γειτονικές τους θέσεις σχετίζονται με δυο παράγοντες την εγγύτητα της Ευβοίας με την ηπειρωτική Ελλάδα και τις Κυκλάδες και το γεγονός ότι οι κάτοικοι της «ναυσικλιτιης» Ευβοίας επιδόθηκαν από νωρίς και με ιδιαίτερο ζήλο στη ναυτιλία Ως τελευταία διαπίστωση αξίζει να σημειώσουμε ότι η εμφάνιση ιερών -τόσο εξωαστικων όσο και αστικών στον ευβοϊκό χώρο συμπίπτει χρονικά με τη συγκρότηση των πρώτων πόλεων των ιστορικών χρόνων στο νησί Μέσα στην ίδια χρονική περίοδο οι Ευβοεις φαίνεται ότι αρχίζουν να οριοθετούν τους χώρους που «κατοικούν» αποκλειστικά οι θεοί αλλά κι εκείνους που κατοικούν οι αστικές πλέον κοινότητες των θνητών Οι κατοικίες αυτές των θέων αποκτούν από πολύ νωρίς μνημειακό χαρακτήρα και ξεχωρίζουν με το μέγεθος και την ιδιαίτερη αρχιτεκτονική τους από τον υπόλοιπο οικιστικό ιστό Η οικοδόμηση τους προϋποθέτει την από κοινού συμμέτοχη και προσπάθεια του συνόλου των μελών όλων αυτών των νεότευκτων κοινοτήτων είτε τα ιερά κάνουν την εμφάνιση τους εντός του αστικού πολεοδομικού πλέγματος (Ερέτρια) είτε στην περιφέρεια του (Ζάρακες) Ενα ακόμα αξιοσημείωτο φαινόμενο που παρατηρείται στην ίδια περίοδο έχει να κάνει με τα πολύτιμα αντικείμενα που έφεραν οι έρευνες στο φως Οπως είδαμε κατά τα γεωμετρικά και αρχαϊκά χρόνια μεγάλος αριθμός αυτού του είδους των αντικειμένων εντοπίζεται μέσα σε λατρευτικά σύνολα Οι ανάθετες απο τον 8° αι π Χ και μετά επιλέγουν να επιδείξουν τον πλούτο και το κύρος τους κυρίως μέσα από την πράξη της ανάθεσης Παρόμοια είναι και η πρακτική που διαπιστώνεται και για τον υπόλοιπο ελληνικό χώρο στοιχείο που υποδεικνύει ότι η Εύβοια παρακολουθούσε στενά τις πανελλήνιες εξελίξεις συμμετέχοντας κι ή ίδια σε αυτές.

En la presente tesis doctoral se acomete el estudio de la rehgiosidad de los eubeosentendiendo corno tales los habitantes de la isla de Eubea durante los penodos geomètrico yarcaico Mitos ritos ofrendas y santuanos elementos vinculados con sus cultos son analizados apartir de las informaciones proporcionadas por las fuentes escntas epigrâficas y numismâticas ycon el apoyo del registro arqueológico El àmbito geogràfico que nos concierne es una isla quequeda separada de la Helade continental por una estrecha lengua de mar el golfo euboico Endireccion Noroeste Sureste se extiende a lo largo de unos 175 Km mientras que su anchura variaentre los 50 y los 7 Km Se trata de una region con un relieve accidentado con montafiasciertamente no muy altas pero si muy abruptas Las planicies no son numerosas ni extensas pero simuy fertiles Las ciudades euboicas mâs importantes del primer milenio a C a saber HistieaCerinto Calcis Eretna Estira y Caristo fueron fundadas en las franjas costeras de algunas de estasllanuras La poblacion de cada uno de los asentamientos citados explotó al mâximo los recursosnaturales disponibles dedicândose no sólo a la agncultura y a la ganadena sino también aactividades mantimas corno la pesca y el comercio A efectos de nuestra investigación Oropo unasentamiento del htoral continental es considerado corno parte de Eubea numerosas fuentesescntas un documento epigràfico y el resultado de las excavaciones emprendidas en ΣκάλαΩρωπού evidencian que Eretna ejerció un fuerte influjo puede incluso que un control politico sobreel àrea en la que se encuentra este pequerio enclave hasta por lo menos finales del periodo arcaicoNo nos atreveremos a postular una relación semejante entre Âulide y Calcis ante la ausencia detestimonios al respecte Sin embargo si que hemos incluido en nuestro trabajo un apartado relativoal culto de Artemis Auhdea entre otras razones por la cercania existente entre el santuariocorrespondiente y la ciudad euboica En fin Andros Tenos y Ceos no son comprendidas ennuestras mdagaciones y eso a pesar de que Estrabón (X 1 10) habla de una sumisión de estas trèsCicladas a Eretna aun y cuando se acepte que realmente hubo un dominio semejante el momentodurante el cual se fraguó tal dependencia y sobre todo las consecuencias résultantes son temasque no han sido totalmente dilucidados hasta ahora El marco cronològico que nos ocupa cubre los siglos IX al VI a C asi corno las dos primeras décadas del s V a C El lapso de tiempo elegido resulta de suma importancia para la histona del mundo gnego pues es entonces cuando acontece una sene de cambios (sociales pohticos económicos ) que propiciarâ el florecimiento de la Hélade durante el clasicismo Los penodos geomètrico y arcaico son testigos por ejemplo de un fenòmeno que tiene multiples repercusiones la formación configuración y cnstalización de las poleis Paratamente al nacimiento de la ciudad gnega se aprecia una revitalización de los contactos comerciales con el Proximo Oriente Se détecta también un aumento del numero de espacios destinados clara y exclusivamente a la celebración de actividades rehgiosas no sólo en el interior de los asty sino también en distintos puntos del territorio controlado por cada una de estas comunidades Los santuanos cuyo germen y elemento bàsico es el altar van a ser dotados progresivamente de templos y edificios auxiliares A lo largo y ancho de Grecia se observa un significativo crecimiento cuantitativo y cuahtativo de las ofrendas votivas depositadas en eilos Ciertos objetos de gran valor parecen haber sido consagrados por las anstocracias locales corno expresión publica de su poder Otro fenòmeno que eclosionó y se difundio a partir de finales del s Vili a C es el culto a los heroes En fin durante los penodos geomètrico y arcaico también se forjan se desarrollan y se remodelan en las diferentes regiones de la Hélade eidos épicos locales En los relates miticos de cada àmbito geogràfico las divinidades que gozaban respectivamente de una mayor consideración desempefian papeles destacados En lo que atane concretamente a Eubea el paréntesis temporal elegido corresponde a los siglos de auge y plena autonomia de la isla trente a otras potencias continentales El registro arqueológico refleja que los eubeos no sólo desempefiaron un papel conspicuo en la creación y amphación de los contactos comerciales con el oriente que acabamos de mentar sino que también fueron protagonistas de las primeras empresas colonizadoras de la Calcidica la Peninsula Itàlica y Sicilia El limite cronològico superior de nuestra investigación fue establecido temendo en cuenta que la emergencia ο fundación de Calcis ocurnó durante el s IX a C que la de Eretna aconteció en la primera mitad del s Vili a C (aunque aqui se han encontrado fragmentes ce rami cos del s IX a C ) y que en la zona de Plakan (seguramente la Carisio preclâsica) los objetos muebles mas antiguos datan del periodo geomètrico (aunque también en este paraje se ha detectado un pequefto tramo de muro que parece ser protogeométneo) Ubicamos el limite cronològico inferior de nuestra investigación en torno al 479 a C Cabe apuntar que la victoria de los gnegos sobre los persas dio paso a un periodo durante el cual Atenas intentò controlar la isla de Eubea de una manera u otra Ya una intervención en 506 a C se habia saldado con la expulsion de (los) oligarcas calcidios y el asentamiento de unos 4000 clerucos éticos en Calcis Una guerra entablada entre Cariste y Atenas entre el 476 y el 469 a C termina con la imposición de duros castigos a la polis insular y la concesión de nuevos lotes de tierra a colonos atenienses esta vez en territorio canstio La revuelta del 446 a C es un intento frustrado de los eubeos por hberarse del dominio ateniense los histieo son expulsados de su ciudad y una (^nueva?) polis Óreo es poblada con epikoi âticos Cabe imaginär que los contingentes recién asentados fundaron en la isla nuevos centras de culto de acuerdo con sus propias creencias Para estudiar las manifestaciones rehgiosas de los eubeos de la primera mitad del primer milenio a C hemos analizado una considerable cantidad de fuentes fechables entre el s VIII a C y el s VI d C Evidentemente los testimonios que se remontan a los penodos geomètrico y arcaico tienen una importancia especial Su datación contemporànea a las centunas que nos interesan permite inferir que nos transmiten dates concernientes a los cultes euboicos anteriores a las Guerras Médicas Por su parte las fuentes que datan con postenondad a mediados del s V a C son examinadas con gran cuidado ya que en nuestra opinion podnan no reflejar el universo cultural de los penodos preclâsicos Ciertamente <j,en que medida podemos certificar verbigracia que los mites y ntuales euboicos conocidos por Estrabón ο Plutarco se remontaban a las épocas que principalmente nos interesan ο que un santuario citado exclusivamente por una inscnpción del s I d C habia sido el resultado de una fundación anterior a las guerras médicas? Es bien sabido que no todos los cultes desarrollados en cada una de las poleis griegas fueron establecidos en el mismo momento que estas se conformaron Las informaciones que transmiten las fuentes hteranas demuestran que en distmtos puntos de la Hélade nacieron por las mâs vanadas razones (respuestas oraculares acontecimientos pohticos y/o béheos plagas y pestes desplazamientos de contingentes de población ) nuevos cultes También es de sobra conocido que las comunidades helenas adjudicaron nuevas facetas a determinados dioses respondiendo a necesidades vitales ο aspiraciones de diversa indole Nuevos mites ο nuevas versiones de antiguos mites fueron elaborados para explicar topónimos ο justificar reivmdicaciones hegemónicas Temendo en cuenta lo dicho hemos considerado corno fructiferas entre las fuentes del periodo clâsico y posclâsico 1 los testimonios escritos ο epigrâficos que recogen fragmentas pertenecientes a la producción literaria de los periodos geomètrico y arcaico 2 las alusiones que encontramos en obras de autores que corno Baquilides y Sofoclee vivieron a caballo entre el periodo arcaico y clâsico 3 las menciones a aquellos meses del calendario euboico (corno el Targelion ο el Heraion) que reflejan la celebración de fiestas rehgiosas toda vez que el sistema de meses lunares que articulaba la vida de la población insular seguramente fue establecido corno ocurnó en el resto de Grecia entre los s X y Vili a C En algunos apartados de nuestro trabajo hemos comentado de manera extensa ciertos testimonios posta rea ι cos que no pueden ser incluidos en ninguna de las très ca teg ο π as mencionadas Es decir se trata de fuentes cuya validez para nuestra investigacion nosotros mismos cuestionamos Sin embargo hemos abordado su anâlisis dado que en la bibliografia académica existente encontramos muchas veces referencias a ellos y extrapolaciones de las informaciones aportadas a los periodos geomètrico y arcaico No hemos quendo ignorar estas opiniones aunque a la hora de exponerlas hemos subrayado las razones que nos I leva π a discrepar con ellas Nuestra investigacion se ha edificado por lo tanto sobre un proceso de selección de descarte de documentas con el fin de aislar y aprovechar aquellos que manifestamente arrojan luz al tema que nos incumbe El estudio ha sido articulado temendo corno fundamento entenos de orden topogràfico (cada region compone un capitalo) y temàtico (cada divmidad constituye una umdad de cada capitalo) Temendo en cuenta el pnmero de los entenos consideramos conveniente incluir un capitalo introducono en el cual presentamos de forma resumida datas de orden geogràfico socioeconòmico y politico concermentes a la mayona de los asentamientos investigados Aqui aportamos informaciones relativas a la ubicación y extension del asty de cada uno de los enclaves durante los periodos geomètrico y arcaico También dedicamos unas palabras a factores económicos y a los sistemas de gobierno que fueron implantados durante los siglos que nos incumben Tratamos de forma sucinta su devenir histónco Por ultimo intentamos calculer la amplitud que pudieron haber temdo los territonos de cada polis en las centurias que nos interesan aunque esta empresa resulta sumamente arnesgada En el segundo capitalo entramos ya a estudiar la rehgiosidad de los pobladores de los tercios septentrional y meridional de Eubea Cabe apuntar que las fuentes relativas a estas âmbitos son poco numerosas y que por elio no emprendimos una subdivision de las mismas basada en su naturaleza (fuentes escntas epigràfìcas numismaticas ) tal y corno si acometemos en cambio en los capitulos siguientes Eso no quita para que concluyamos esta seccion con unos apartados en los cuales enumeramos los restas arqueológicos que son identifìcados corno (ο son vinculados a) centras de culto de divmidades cuyos nombre desconocemos Los capitulos cuarto y quinto estân dedicados respectivamente a Calcis y Eretna Su tratamiento por separado (en relación con el resto de Eubea y entre ellas mismas) queda justificado por dos razones a saber una que la cantidad de informaciones que tenemos de ambos enclaves supera a la disponible para las otras zonas de la isla y dos que se trata de las dos poleis euboicas que mas importance histanca adquineron Sintesis comparación e interpretación son las palabras claves de nuestro ultimo capitalo aquel en el que expresamos todas nuestras conclusiones Las fuentes disponibles reflejan que a lo largo de los periodos geomètrico y arcaico los eubeos concibieron mitas en los cuales sus dioses y héroes principales desempefiaban un papel importante También ponen de manifiesto que la población insular estableció lugares de culto tanto en las aglomeraciones urbanas corno en espacios naturales Algunos de estas santuanos fueron dotados con templos de dimensiones considerables alli donde era guardada la imagen de ladivimdad adorada y las ofrendas dedicadas a ella En el sector septentrional de Eubea en el caboLicada se alzaba el santuario de Zeus Ceneo Seguramente este centro cultual fue co η tra lad οdurante los primeras siglos del primer milemo a C por Dion un asentamiento que es mencionadopor Homero y que es identificado hoy en dia con el paraje llamado Kastn Esquilo Baquihdes ySófocles se hacen eco de una tradición mitològica que presentaba a Heracles en el santuario deZeus Ceneo realizando sacnficios en honor al Crónida tras haber sitiado y conquistado Ecalia Apartir de las palabras de estas autores podemos inferir que en el santuario de Zeus Ceneo tambiénhabia altares dedicados a Poseidon y a Atenea asi corno un monumento funebre donde secelebraban ceremomas en honor al héroe Licas Cabe apuntar que el santuario se encontraba en unpunto de paso de barcos la ruta maritima que desde Beocia y Fócide conducia al Egeo septentrional y viceversa pasaba justamente trente al cabo Licada También se hallaba en la cabezade puente de la via terrestre que comunicaba Grecia Central con el norte de Eubea Creemos que elcentro cultual puede ser catalogado entre los santuarios limmales situados en zonas frontenzas enpuntos estratégicos de comunicacion Las excavaciones emprendidas por M Ν Papadakis apnncipios del s XX en el paraje donde se crée que se encontraba el santuario de Zeus Ceneodieron con una construcción calificada corno de tipo arcaico La reanudación de los trabajosarqueológicos en la zona permitina la confirmación de las informaciones aportadas por elinvestigador gnego y la amphación de nuestros conocimientos relativos al santuario y al culto deZeus Ceneo El nombre de dos meses del calendario de Histiea Demetnón y Areios aparece ensendas inscnpciones Asi pues podemos inferir que los habitantes de esta polis rindieron culto aDemeter y a Ares antes de las Guerras Médicas La posibihdad de que la diosa de la agnculturafuera honrada por los histieos no debe extranamos El territorio de Histiea melma el fértil valle delXeropótamos En cambio la presencia de Ares en el panteon local es chocante ya que los histieosno adquineron fama precisamente por su belicosidad Quizes debamos atnbuir la implantación deeste culto a la llegada al norte de Eubea de un contingente humano procedente de la cercanaTesalia (el mes Areios està atestiguado en Lamia y en Magnesia) Un santuario de Ârtemis que esaludido por Simonides se alzaba en el extremo orientai del delta del Xeropótamos alli donde seencuentra el actual pueblo de Pefki A partir de las palabras del poeta elucubramos que la hermanade Apolo era venerada aqui corno doncella (parthenos) y portadora del arco (toxophoros)Herodoto apunta que el santuario se encontraba en la region denominada Artemision mientras quefuentes posteriores refieren que la hija de Leto llevaba el epiteto Proseoa En varias regiones deGrecia se han encontrado centras de culto de Ârtemis emplazados en la frontera entre zonascultivables y zonas virgenes En el extremo occidental del delta del Xeropótamos en lasestribaciones del monte Teletrio concretamente en el municipio de Neos Pirgos fue localizada unaestatua arcaica que representa a Heracles luchando con un león No debemos descartar laposibilidad de que la escultura hubiera estado expuesta originalmente en un santuario del héroeemplazado en las cercanias Por ultimo una inscripción grabada en un hermes menciona unsantuario de un Letoide (no es seguro si se refiere a Apolo ο a Artemis) que quizes estaba localizado en Histiea A partir de una referenda de Sofoclee hemos deducido que Hera fue adorada corno diosa del matrimonio y protectora de la vida conyugal en Elimnion/Limni En la Egas de Eubea(quizes Agios Nikolaos Galataki) Poseidon fue venerado corno dios de las aguas Zeus fue unadivinidad especialmente importante para los calcidios En una inscripción ateniense queda dem a π if lesto que el santuario de Zeus Olimpio en Calcis era el lugar donde se exponian decretosrelativos a la vida politica de la ciudad euboica Este santuario tenia pnvilegios económicos ya que asus areas llegaba una parte de las multas impuestas a los ciudadanos que cometian graves delitosLas fuentes disponibles no nos permiten discriminar si este Zeus Olimpio fue un dios de laanstocracia un dios oracular ο un dios de los fenómenos atmosfencos y la agncultura -cada una deestas competencias fue otorgada a Zeus Olimpio en el monte Olimpo en Olimpia y en Atenasrespectivamente En la obra pseudohesiódica el catalogo de las mujeres descubnmos las huellasde un mito que refleja la importancia de Poseidon Hera y Aretusa en el panteon calcidicoPosiblemente Hera fue adorada en Calcis corno la protectora de las mujeres No disponemos dedatos para poder afirmar que la hija de Cronos también fue considerada corno una divmidad bélica(corno ocurna en Argos) ο arqueguetida es dear guiadora de las empresas colonizadoras de loscalcidios En inscripciones que fueron localizadas en Calcis hay referencias a meses del calendariocalcidico denominados Olimpión Apatunón Targelion y Lenaión En consecuencia creemos que nonos equivocamos si postulamos que en Calcis fueron venerados no solo Zeus (corno dios protectorde las fratrias locales) sino también Apolo (corno dios agricola) y Dionisos (corno dios del vino) Apartir de unas lineas del Himno Homénco a Apolo infenmos que en la fértil llanura del Lelanto huboun santuario consagrado al dios arquera Esta llanura fue disputada por Eretna y Calcis durante losperiodos geomètrico y arcaico Cabe apuntar que muchos santuarios helenos estaban emplazadosen zonas que fueron reivindicadas por dos ο mas comunidades recordamos que Argos y Tirmtolitigaron por la planicie argiva en donde se alzaba un famoso Heraion que Tebas y Orcómenohicieron lo mismo por la zona donde fue fundado el santuario de Poseidon Onquestio y quelacedemonios y mesenios frecuentaron el santuario de Artemis Limnatis justamente el escenano delepisodio que condujo a la Primera Guerra Mesenia En nuestra opinion el santuario de Apolo en lavega lelantina debió de ser lo suficientemente importante corno para que la propaganda dèlficacreyese oportuno incidir en su infenondad frente a Delfos en el Himno Homénco a Apolo Es muy posible que al oeste de Calcis en la zona de Dokos hubiera habido un santuario unlugar de culto donde fueron consagradas 15 pequenas estatuillas bronci neas que re ρ resenta η reses Sin embargo poco por no decir nada sabemos de este santuario Por ultimo los vestigiosarquitectómcos que se conservan en las estribaciones del Dirfis en el extremo noreste de la vega dePsachna parecen haber pertenecido a un santuario Este se encontrana sobre la via decomunicación terrestre que comunicaba el temtorio perifèrico de Calcis (el valle de Psachna) con lacosta egea septentrional Eretna al igual que otras poleis helenas corno Atenas Esparta Lmdos yposiblemente Megara contò con un santuario dedicado a Atenea en su acropolis el monticuloKästelt al menos a partir del s VII a C La posición prominente elegida por los eretrieos paraemplazar el santuario de la hija de Zeus parece indicar que la diosa fue una de las figuras mâsrelevantes del panteon local Es posible que los ciudadanos de Eretna hubiesen atnbuido a Ateneael papel de supervisera y protectora de su asty El aitar descubierto en el centro de la antigua ciudad (Estructura 12) se remonta a finales del s Vili a C Por el momento no ha sido posible determinar la función de los dos pequefios ed if ICI os del segundo y tercer cuarto del s Vili a C detectados al NO y al SO del aitar (los Edificios 1 y 150 respectivamente) El Edificio 2 (esto es el hecatómpedon absidal) construido a finales del s Vili a C tiene visos de haber sido un tempio Los dos edificios monumentales de pianta rectangular engidos respectivamente en el s VII y VI a C mmediatamente al SO del hecatómpedon absidal presentan semejanzas morfológicas con templos engidos en otros âmbitos helenos Nos remitimos a la cautela a la hora de identificar la divinidad que fue adorada en este santuario durante el periodo geomètrico y arcaico La figura de Apolo Dafneforo està atestiguada por la epigrafia a partir del finales del s IV a C pero no con antenondad La apanción en este mismo espacio de una mscripción votiva vascular del periodo arcaico mencionando a Heracles da pie a formular numerosas hipótesis sobre la identidad del propietano del santuario £,Hemos de deducir que este recinto hospedó paralelamente dos cultos el de Heracles y el de Apolo desde el periodo geomètrico'? <[,0 por el contrano hemos de pensar que Heracles fue suplantado en algun momento por Apolo corno divinidad principal? A unos 25 m al Ν del tempiodòrico del s VI a C se ha localizado otro espacio cultual que fue frecuentado durante los penodosgeomètrico y arcaico Un aitar pétreo circular (la Estructura 45 ) constituia el elementoarquiteetónico centrai A finales del periodo arcaico se construyo un pequefto oikos en parte sobreel altar que por enfonces el cual habia quedado cubierto con capas de tierra y material votivodesechado La identificación de la divmidad aqui honrada no resulta fâcil toda vez que ningungrafito nos ayuda a despejar esta interrogante y las categorias de material mueble recogidas pueden ser encontradas en los santuarios de un amplio abanico de dioses gnegos Coincidimos noobstante con S Huber en que Artemis bien pudo haber sido la propietana de este espacio sacro sindescartar totalmente a Hera ο incluso a Atenea La estructura triangular en la llamada necropolisaristocràtica occidental es interpretada por la mayona de investigadores corno un monumentofunebre un sema Posiblemente los descendientes de los difuntos enterrados aqui acudian a esteespacio para participar en ceremonias en honor de los muertos heroizados Mantenemos la cautelaa la hora de determinar la función otorgada a los edificios del periodo arcaico engidos en torno a laestructura triangular En el sector costerò de la ciudad fueron descubiertos très estatuillas arcaicasuna en fayenza otra en piedra la tercera en bronce- que representan bóvidos Resulta lògico créer que en la zona existió un santuario en donde fueron consagradas estas conspicuas obras También cabe preguntarse si se remonta al periodo arcaico la fundación del santuario que se extiende sobre la falda meridional de Kastelli en très terrazas sucesivas En este centro cultual aparecieron vasos ceramicos y figunllas de terracota de micios del s V a C Asi pues los Eretneos del periodo preclâsico establecieron lu g a re s de culto no solo en la acropolis y en el sector central de su asty sino también en lo que en el periodo arcaico pudo haber sido el limite del asty Las ofrendas encontradas en los santuarios urbanos y suburbanos eretrieos son en su mayorfa humildes se trata de recipientes ceramicos y figunllas de terracota En algunos lugares de culto han sido hallados sinembargo objetos vahosos de procedencia oriental ο itàlica Estos exvotos son una prueba mas deque Eretna mantuvo relaciones comerciales con otros pueblos del Mediterràneo Los mesesApatunón Heraión Ηιριόη Arteminón Lenaión y Antestenón formaban parte del calendario eretneoResulta lògico postular en consecuencia que Zeus Hera Poseidon Artemis y Dionisos eranhonrados en la ciudad Es aun temprano para poder hablar con segundad sobre el lugar exactedonde se levantaba el santuario vinculado al deposito votivo de Agia Kynaki - este pueblo seencuentra a unos 10 Km al este de la actual Eretna Los objetos recuperados en este depositovotivo de los cuales algunos son valiosos indican que el espacio sag rad ο fue concurrido demanera inmterrumpida entre el periodo arcaico y el s I a C Estamos de acuerdo con SapounaSakellaraki en que estas ofrendas seguramente proceden del santuario de Artemis Amarintia un centro cultual que nos es conocido gracias a fuentes esentas y epigrâficas que se remontan al periodo clâsico y posclâsico Sea corno sea el santuario relacionado con el deposito de Agia Kynaki parece que se encontraba en el extremo occidental del valle del Sarantapotamos junto a las estnbaciones méridionales del monte Serbouni Se ha postulado que el edifico A de BiglatouriOxihthos fue un heroon frecuentado durante el periodo geomètrico Resulta muy dificil confirmar esta hipótsis Ni los vestigios arquitectónicos ni los objetos muebles reflejan mâs alla de cualquier duda que este espacio albergò actividades religiosas En los edificios II y IV de Zarakes podrian haber tenido lugar ceremonias religiosas durante los penodos geomètrico y arcaico A esta conclusion nos conduce el hallazgo cerca de los edificios mencionados de vanos fragmentes de un pithos con la inscripción votiva IEROS No estamos en situación de discernir si Apolo Delio - que es la divinidad nombrada en un peso broncmeo del penodo clâsico que fue encontrado durante las excavaciones del lugar fue venerado aqui también antes de las Guerras Médicas Sea corno sea debe ser subrayado que el santuario se encontraba sobre la via de comunicación que unia el sectormeridional y central de la isla No es de extrafiar que los restes arquitectónicos hubierancorrespondido a un santuario agrario que era visitado por la población local y usado corno centro de reunion para diversas actividades no solo religiosas transferencias economicas arreglos dematrimonios quizes juegos atléticos ο musicales También podemos imaginär que algun viajeroque se desplazana entre el centro y el sur de Eubea habna depositado alguna ofrenda a su paso por el santuario En Plakari en la cima de lo que es con s id e rad ο la acropolis de Cariste preclâsicadestaca un saliente rocoso que ha sido horadado para albergar creemos nosotros estatuillas uofrendas votivas En el espacio que rodea este saliente fueron descubiertos numerosos objetostales corno fibulas cuentas de vidno y piedra ο pendientes que constituyeron categonas de objetosfrecuentemente consagradas en santuarios helenos durante los penodos geomètrico y arcaico Porel momento no ha sido posible identificar la ο las divinidades que fueron veneradas en este puntoTampoco sabemos si al lado del saliente rocoso se elevò un tempio El fragmente de Hérodote quemenciona a Cansto corno una de las escalas de la Via H iperbòrea nos Neva a pensar que la ciudadeuboica organizaba fiestas en honor de Apolo con motivo de la llegada de las Ofrendas Esperamosque futuros descubrimientos permitan discernir si el mes caristio de Boufonion estaba dedicado aApolo ο a Zeus el Tesoro 5 de Delos fue realmente el Oikos de los Canstios Si las inscripcionesarcaicas halladas cerca del Bouleutenon de Delfos se refieren tal y corno crée Bourguet a laestatua de un toro que fue consagrada por los canstios en el santuario panhelémco unos 15 Km deCansto se encontraba el santuario de Poseidon Gerestio Se trata de otro santuario limmal situadoen una zona perifèrica en lo que se refiere a las vias de comunicación terrestres pero clave en laruta maritima que unia el Atica con el Egeo Central y Septentrional La población locai podna haberintercambiado productos con los comerciantes que llegaban a estas latitudes en los barcos quesurcaban el derrotero mencionado reemos que los impresionantes restes arquitectónicosconservados en Platanisto pertenecen a un santuario El conjunto escultónco y otros fragmentesarquitectónicos aqui encontrados parecen confirmar esta identificación El santuario fue levantadoen las laderas del Ochi seguramente sobre el camino que en dirección Norte-Sur comunicabaCansto con el cabo Cafereo La zona es sumamente fértil Quizâs la divinidad aqui venerada fueraun dios de la vegetación (Demeter Kore Apolo) ο de los espacios salvajes (Artemis) En uno lossillares de la estructura fue detectada una inscnpción que quizes se refiere a Atenea Aunque la hijade Zeus fue una divinidad principalmente poliada su presencia también esta atestiguada ensantuario extraurbanos corno Sunion en el Kalidromo (Atenea Kranea) en Arcadia (AteneaSoteira) En cualquier caso no cabe duda de que este santuario fue importante ya que para suconstrucción fue importado marmol de Paras Resulta una tarea no exenta de nesgos el discriminar en que aspectos se asemejaban ο se diferenciaban entre si las distintas regiones de Eubea en lo que concieme a las creencias religiosas durante los penodos preclasicos teda vez que la cantidad de dates disponibles es francamente limitada En nuestra opinion la importancia que tuvo Zeus en teda Eubea queda plasmada en el Egimio obra pseudohesiódica en la que descubrimos las huellas de una version euboica del mito de lo En esta epopeya se sostenla que los eubeos consideraban a Zeus corno el dios que dio el nombre de Eubea a la isla A partir de los diversos tipos de fuentes hemos deducido que divmidades corno Zeus Dionisos ο Poseidon fueron veneradas en diversos puntos de Eubea Sin embargo no siempre resulta fâcil determinar que competencias habian sido otorgadas a cada uno de estes dloses en cada enclave Creemos observar por otro lado que cada region de Eubea compartió ciertos elementos cultuales con las comarcas mas cercanas emplazadas allende del mar Asi la figura de Ansteo parece que tuvo especial importancia en Caristo de igual manera que la tuvo en Ceos ο en Naxos Por su parte la población de Histiea denominò un mes de su calendario a partir del nombre de Ares algo que también ocumó en Tesalia Estas semejanzas en la expresiones religiosas que discermmos entre los diferentes parajes euboicos y sus respectivos âmbitos geograficos penféricos no son ajenas a très realidades a) que Eubea se encuentra a unas pocas millas de distancia de la Hélade continental y las Cicladas b) que el viaje por mar entre Eubea y las tierras que la circunvalan raramente se ve dificultado por fenómenos atmosféncos adversos c) que los habitantes de Eubea la isla afamada por sus bajeles (Himno Homénco a Apolo linea 219) se familianzaron desde muy pronto con las actividades nâuticas Como ultima observación merece ser apuntado que la apanción de santuanos en Eubea fue contemporànea al nacimiento de las primeras ciudades de los penodos históncos Los insulares delimitaron espacios sacros que ràpidamente adoptaron un aspecto monumentai mediante la adecuación de edificios de grandes dimensiones Para su edificación ya sea dentro del asty ο en âmbitos no urbanos fue necesano el consenso de toda una comunidad A partir del periodo geomètrico los santuanos fueron los receptores de vahosas ofrendas seguramente consagradas por una anstocracia que adquiria productos llegados de onente Los oferentes exhiben su capacidad y nivel adquisitivo a través del propio acto de la consagración Comportamientos semejantes son detectados en el resto de la Hélade En este trabajo hemos pretendido conducirnos con gran ponderación en la selección y la interpretación de las fuentes que podrian iluminarnos sobre la rehgiosidad de los eubeos que vivieron con antenondad a las Guerras M ed ι cas Nuestra aproximación al tema no debe ser interpretada corno una negación radicai de la posibilidad de que ciertos cultos euboicos pudieran haber sido fundados en un periodo muy anterior a aquél en que se datan los testimonios relativos que han llegado hasta nosotros No obstante hemos creido pertinente utilizar una metodologia ajustada de tal manera que su aphcacion nos librase de caer en interpretaciones que podrian parecer interesadas.