Νίκη: εικονογραφία, ιδεολογία και συμβολισμός στα ελληνικά νομίσματα της αρχαϊκής και κλασικής περιόδου

Abstract

The research objective of this doctoral thesis was not only to study the typology and style of the depictions of Nike in archaic and classical Greek coins but mainly to connect them with the history of the cities and demonstrate the symbolism of the deity on coins. The first stage of our work focused on the collection of Nike’s references in the literary sources. Through their study we attempted to clarify the lineage of Nike, her field activities, her form and nature. Subsequently, our attention turned to the representations of Nike in art. We commented on their typology and style and we studied the evolution of the deity’s nature and way of action. The main part of our study concentrated on the analysis of representations of Nike on coins. As we detected, the depiction of the deity was not in the same degree popular in the iconographic program of the mints. Her image spread rapidly throughout the coinages of Magna Graecia, delayed to root in Asia Minor and, with the exception of Olympia, Nike never became a popular theme in Greece Proper. Also, although her nature and character adjusted over time to comply with the specific needs of the issuing authorities, the political nature of her symbolism remained clear and prominent. During the archaic period we can not associate Nike with specific historical events of the cities. Her depiction on coins is mainly due to the great popularity which the type enjoyed in art, particularly in Attic vase painting of the era. As we turn to the classical period, Nike starts to correlate with athletic contests. More specifically she commemorates the victories of the tyrants in the chariot races of the great Pan-Hellenic games, through which the rulers sought to legitimize and maintain their power. Shortly before mid-fifth c. BC the nature of the divinity extends and henceforth Nike reflects the most memorable events of the cities, in the athletic and especially in the military arena. Sometimes, her image is engraved not to celebrate a success that has already taken place, but in order to express the hopes of the city for a final predominance over external threats. After the mid-4th c. BC Nike starts to correlate with specific historical figures, reflecting the need of the cities to express their gratitude and honour these persons. At the threshold of the Hellenistic era, the period of Alexander the Great, the imposing image of Nike acquires a new personality-centered character. She is no longer associated with the cities, but she belongs to the ruler himself, offering her assistance to his conquests and highlighting his military greatness.

Ο ερευνητικός στόχος της παρούσας διδακτορικής διατριβής έγκειται στη μελέτη της τυπολογίας και τεχνοτροπίας των παραστάσεων της Νίκης στα ελληνικά νομίσματα της αρχαϊκής και κλασικής περιόδου και, κυρίως, στη σύνδεσή τους με την ιστορία των πόλεων και στην κατάδειξη του συμβολισμού της θεότητας στα νομίσματα. Το πρώτο στάδιο της εργασίας επικεντρώθηκε στη συγκέντρωση των φιλολογικών πηγών, μέσα από την μελέτη των οποίων επιχειρήθηκε η αποσαφήνιση της γενεαλογίας της Νίκης, των πεδίων δράσης της, της φύσης και της μορφής της. Στη συνέχεια, το ενδιαφέρον της εργασίας στράφηκε στις απεικονίσεις της Νίκης στην τέχνη. Σχολιάστηκε η τυπολογία και τεχνοτροπία τους και μέσω αυτών διερευνήθηκε η εξέλιξη της φύσης και του τρόπου δράσης της θεότητας. Το κυρίως μέρος της μελέτης επικεντρώθηκε στη σπουδή των παραστάσεων της Νίκης στη νομισματική μικροτεχνία. Όπως διαπιστώσαμε, η θεότητα δεν ήταν στον ίδιο βαθμό προσφιλής στο εικονογραφικό πρόγραμμα των νομισματοκοπείων. Η μορφή της εξαπλώθηκε ταχύτατα στις νομισματοκοπίες όλης της Μεγάλης Ελλάδας, άργησε να ριζώσει στη Μικρά Ασία, ενώ στην κυρίως Ελλάδα, με την εξαίρεση της Ολυμπίας, δεν αποτέλεσε ποτέ δημοφιλές θέμα. Επίσης, παρότι ο χαρακτήρας και οι ιδιότητές της προσαρμόστηκαν με την πάροδο του χρόνου στις συγκεκριμένες ανάγκες των πόλεων, ο πολιτικός χαρακτήρας του συμβολισμού της παρέμεινε σαφής και προεξέχων. Κατά την αρχαϊκή εποχή η Νίκη δεν μπορεί να συσχετιστεί με συγκεκριμένα ιστορικά γεγονότα των πόλεων. Η αποτύπωση της μορφής της οφείλεται περισσότερο στη μεγάλη δημοτικότητα την οποία απολάμβανε ο τύπος, ιδιαίτερα στην αττική αγγειογραφία της εποχής. Στο πέρασμα προς την κλασική περίοδο, η Νίκη συνδέεται κατεξοχήν με αθλητικούς αγώνες και πιο συγκεκριμένα με τις νίκες των τυράννων στις αρματοδρομίες των μεγάλων Πανελληνίων αγώνων, μέσω των οποίων οι δυνάστες επεδίωκαν τη νομιμοποίηση και διατήρηση της εξουσίας τους. Λίγο πριν τα μέσα του 5ου αι. π.Χ. ο χαρακτήρας της θεότητας διευρύνεται και αντανακλά πλέον αξιομνημόνευτα για τις πόλεις γεγονότα, στον αθλητικό, αλλά κυρίως στον στρατιωτικό στίβο. Άλλοτε, η μορφή της χρησιμοποιείται, όχι προκειμένου να μνημονευτεί μια συντελεσμένη επιτυχία, αλλά με σκοπό να εκφραστούν οι ελπίδες των πόλεων για την τελική επικράτηση εναντίον εξωτερικών απειλών. Μετά τα μέσα του 4ου αι. π.Χ. η Νίκη αρχίζει να συσχετίζεται με συγκεκριμένα ιστορικά πρόσωπα, αποτυπώνοντας την ανάγκη των πόλεων να τους αποδώσουν με αυτόν τον τρόπο τις δέουσες τιμές. Στο κατώφλι της ελληνιστικής εποχής, στους χρόνους του Μ. Αλεξάνδρου, η επιβλητική μορφή της Νίκης αποκτά ένα νέο, καθαρά προσωποκεντρικό χαρακτήρα. Δεν συνδέεται πια με τις πόλεις, αλλά ανήκει στον ίδιο τον ηγεμόνα, προβάλλοντας τη στρατιωτική του μεγαλοσύνη και αντανακλώντας την επιτυχημένη του πορεία.