Η έννοια της συνέπειας στην ενδογλωσσική μετάφραση: η περίπτωση των Αριστοφανικών μεταφράσεων του Κ. Ταχτσή

Abstract

Given the long-standing debate regarding the translation of ancient drama and in particular the works of Aristophanes into modern Greek, as well as the lack of a systematized, theoretically oriented approach to Greek intralingual translation, this doctoral thesis aspires to contribute to the relevant reflection by examining the three Aristophanic translations by K. Tachtsis (Lysistrata, Frogs, Ecclesiazousae) in the light of modern translation theories that have been developed in the field of interlingual translation. The aim of the research is to illustrate the translation strategy applied and to form a framework of translation methodology that can be applied to all works of Attic Comedy on the basis of Tachtsis’s proposal, which, as evidenced by its recurrent utilization in theatrical productions since 1976, has demonstrated remarkable adaptability to the linguistic and theatrical data of each chronological period. The study of Tachtsis’s views on the translation of ancient Greek drama within the broader frame of issues pertaining to intralingual translation, drama translation and the special features of Aristophanic comedy demonstrates that his approach follows a set of principles quite close to the functionalist model of the Strategy of Loyal Translation (Γραμμενίδης 2009), within which translational options are determined both on the basis of the function the target-text is expected to fulfil and the writer’s intentions and ideas as expressed through specific stylistic and pragmatic choices in the source-text. By comparing and analyzing excerpts from the source and target texts, I identify the translation techniques through which the Strategy of Loyal Translation is implemented and evaluate the result on the basis of the translator's goals (theatricality, unity of style/register, fidelity), reaching the conclusion that within Tachtsis’s approach two traditionally conflicting goals, functionality and fidelity, can be sufficiently fulfilled ensuring the survival of Aristophanic texts both as performance material and as historical and cultural documents.

Εκκινώντας από δύο βασικές διαπιστώσεις, την επί μακρόν συνεχιζόμενη συζήτηση όσον αφορά στη μετάφραση του αρχαίου δράματος και ειδικότερα των έργων του Αριστοφάνη στην νέα ελληνική, καθώς και την έλλειψη μιας συστηματοποιημένης και θεωρητικά προσανατολισμένης προσέγγισης με αντικείμενο την ελληνική ενδογλωσσική μετάφραση, η παρούσα διδακτορική διατριβή φιλοδοξεί να συνεισφέρει στον σχετικό προβληματισμό εξετάζοντας τις τρεις Αριστοφανικές μεταφράσεις του Κ. Ταχτσή (Λυσιστράτη, Βάτραχοι, Εκκλησιάζουσες) υπό το πρίσμα σύγχρονων μεταφραστικών προσεγγίσεων που έχουν αναπτυχθεί στο πεδίο της διαγλωσσικής μετάφρασης. Στόχος της έρευνας είναι η ανάδειξη της εφαρμοζόμενης μεταφραστικής στρατηγικής και η διαμόρφωση ενός πλαισίου μεταφραστικής μεθοδολογίας με δυνατότητα εφαρμογής επί του συνόλου των έργων της Αττικής Κωμωδίας στη βάση του συγκεκριμένου παραδείγματος, το οποίο από το 1976 μέχρι σήμερα επιδεικνύει αξιόλογη προσαρμοστικότητα στα γλωσσικά και θεατρικά δεδομένα της εκάστοτε περιόδου, όπως αποδεικνύεται από την συνεχιζόμενη επιτελεστική αξιοποίηση των μεταφρασμάτων. Η μελέτη των απόψεων του Ταχτσή για τη μετάφραση του αρχαιοελληνικού δράματος, εντός του ευρύτερου πλαισίου ζητημάτων που θέτει η ενδογλωσσική μετάφραση και η μετάφραση του δράματος σε συνάρτηση με τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της αριστοφανικής κωμωδίας, καταδεικνύει ότι η προσέγγισή του εμπίπτει στο λειτουργικό μοντέλο της Στρατηγικής της Συνεπούς Μετάφρασης (Γραμμενίδης 2009), εντός του οποίου οι μεταφραστικές επιλογές καθορίζονται αφενός στη βάση της λειτουργίας που καλείται να επιτελέσει το κείμενο-στόχος, αφετέρου στη βάση των προθέσεων και των ιδεών του συγγραφέα όπως εκφράζονται στο κείμενο-πηγή μέσω των υφολογικών και πραγματολογικών του επιλογών. Με τη μέθοδο της αντιπαραβολής και της ανάλυσης αποσπασμάτων των κειμένων πηγής και στόχου προσδιορίζονται οι μεταφραστικές τεχνικές μέσω των οποίων υλοποιείται η Στρατηγική της Συνεπούς Μετάφρασης και αποτιμάται το αποτέλεσμα στη βάση των στόχων του μεταφραστή (θεατρικότητα, ενότητα ύφους, πιστότητα). Ως γενικότερο συμπέρασμα καταλήγουμε ότι στο πλαίσιο της εν λόγω προσέγγισης είναι εφικτή η ταυτόχρονη εκπλήρωση δύο παραδοσιακά αντικρουόμενων στόχων, της λειτουργικότητας και της πιστότητας, κατά συνέπεια, η πρόταση του Ταχτσή μπορεί να διασφαλίσει σε ικανό βαθμό την επιβίωση των κειμένων ως παραστασιακού υλικού και συγχρόνως ως ιστορικών και πολιτισμικών τεκμηρίων.

Dato il lungo dibattito sulla traduzione del dramma antico, e in particolare delle opere di Aristofane in greco moderno, nonché la mancanza di un approccio sistematizzato e teoricamente orientato alla traduzione intralinguistica greca, questa tesi di dottorato aspira a contribuire alla riflessione in materia esaminando le tre traduzioni aristofaniche di K. Tachtsis (Lisistrata, Le rane, L'Ecclesiazousae) alla luce delle moderne teorie traduttive sviluppate nel campo della traduzione interlinguistica. L'obiettivo della ricerca è illustrare la strategia traduttiva applicata e formulare un quadro metodologico traduttivo applicabile a tutte le opere della Commedia Attica, sulla base della proposta di Tachtsis, che, come testimonia il suo ricorrente utilizzo nelle produzioni teatrali dal 1976, ha dimostrato una notevole adattabilità ai dati linguistici e teatrali di ciascun periodo cronologico. Lo studio delle opinioni di Tachtsis sulla traduzione del dramma greco antico nel più ampio contesto delle problematiche relative alla traduzione intralinguistica, alla traduzione drammatica e alle peculiarità della commedia aristofanica dimostra che il suo approccio segue una serie di principi piuttosto vicini al modello funzionalista della Strategia della Traduzione Leale (Γραμμενίδης 2009), all'interno del quale le opzioni traduttive sono determinate sia sulla base della funzione che il testo di arrivo dovrebbe svolgere, sia sulle intenzioni e le idee dell'autore, espresse attraverso specifiche scelte stilistiche e pragmatiche nel testo di partenza. Confrontando e analizzando estratti dai testi di partenza e di arrivo, identifico le tecniche traduttive attraverso cui viene implementata la Strategia di Traduzione Leale e valuto il risultato sulla base degli obiettivi del traduttore (teatralita', unità di stile/registro, fedeltà), giungendo alla conclusione che all'interno dell'approccio di Tachtsis due obiettivi tradizionalmente in conflitto, funzionalità e fedeltà, possono essere sufficientemente soddisfatti assicurando la sopravvivenza dei testi aristofanici sia come materiale per la rappresentazione sia come documenti storici e culturali.