Η αρχιτεκτονική του Μουσείου και η κατασκευή της συλλογικής μνήμης: η περίπτωση των Μουσείων Ολοκαυτώματος

Abstract

The main subject of this thesis is the description of the process of diverse social groups’ identity formation, relating their embodied experience of historical events’ spatial representations with their collective memory construction. The interest is focused on the Museum, as an intentional monument, designed to commemorate historical moments, personalities, and traumas. The evolutions, variations, transformations, and reversals of its institutional status and cultural meaning, as expressed and reformulated in the spatial materialization of each "Museum Idea", turns it into a paradigm for the study of the cognitive connotations of social and cultural becoming. In this context, the current doctoral thesis examines the process of the perception of emblematic Holocaust Museum spaces, by applying the methods of the word association test and the follow-up interview. The museum experience is studied through the qualitative analysis of the visitors’ discourse content (critical discourse analysis) on two levels: the semantic and the pragmatic. The ultimate research objective is to "measure" the degree of reproduction of the dominant discourse (architect-curators-commentators of the Museum) by the visitors and, consequently, the construction of their memory: The dominant discourse, as the framework of meaning, is associated with the visitors’ discourse, that emerges as a field of space interpretation. Field research was conducted at three museums located in countries that "hosted" concentration and extermination camps: the Jewish Museum in Berlin, the Museum of the History of Polish Jews in Warsaw, and the Holocaust Memorial Center in Budapest. The sampling frame consisted of adults who visited the museums in question for the first time. Firstly, in order to draw participants from this frame, stratified sampling was applied, with the stratification variable being the age of the participants. Secondly, in order to ensure heterogeneity in terms of specific individual characteristics of the participants, such as their origin, educational level, and proximity to the historical event, maximum variation sampling was applied. This empirical research constitutes an endeavor to document the process of the instrumentalization of space for the sake of collective memory construction. The dominant discourse narrates historical events by giving material substance to their spatial representations. During the encounter with space, the Subject generates dynamic patterns (through the embodied engagement, the activation of emotions, and the attribution of meaning to the spatial experience) within artfully delimited and meticulously premeditated conceptual frameworks. Accordingly, through the continuous feedback of these conceptual frameworks by the dominant discourse, the reproduced discourse is designated as the core of the construction of the Subject’s collective memory. The multiplicity of the perception of the bodily experience of space demonstrates that the museum building is not an enclosed shell that contains reenactments of a historical event but is a designed event per se. Memory is constructed not only by the dominant discourse and the hand of the architect but also through visitors’ projections, identifications, and imaginative investments, dictated by various factors, such as the transgenerational transmission of trauma. Eventually, the reproduced discourse represents and, at the same time, constructs the reality it desires, each time giving individual symbolic versions to the dominant discourse reality.

Κύριο ζήτημα της διατριβής αποτελεί η περιγραφή της διαδικασίας διαμόρφωσης της ταυτότητας κοινωνικών ομάδων, συσχετίζοντας τη βιωματική εμπειρία χωρικών αναπαραστάσεων ιστορικών γεγονότων με την κατασκευή της συλλογικής μνήμης. Το ενδιαφέρον επικεντρώνεται στο Μουσείο, ως εμπρόθετο μνημείο, που σχεδιάστηκε με σκοπό τη μνημόνευση ιστορικών στιγμών, προσώπων και τραυμάτων. Οι μετεξελίξεις, διαφοροποιήσεις, μετατροπές και ανατροπές στη θεσμική του υπόσταση και στην πολιτιστική του σημασιοδότηση, όπως εκφράζονται και επαναδιατυπώνονται στη χωρική υλοποίηση της εκάστοτε «Μουσειακής Ιδέας», το καθιστούν κεντρικό παράδειγμα για την προσπάθεια ανάγνωσης των νοητικών συγκροτήσεων του κοινωνικού και πολιτισμικού γίγνεσθαι. Στο πλαίσιο αυτό, επιλέγεται η μελέτη της διαδικασίας πρόσληψης του χώρου εμβληματικών μουσείων του Ολοκαυτώματος, εφαρμόζοντας τις μεθόδους του τεστ λεκτικού συνειρμού και της συνέντευξης με τη συνακόλουθη κριτική ανάλυση λόγου ως μέθοδο ανάλυσης και επεξεργασίας των δεδομένων. Το μουσειακό βίωμα των επισκεπτών μελετάται μέσα από την ποιοτική ανάλυση του περιεχομένου του λόγου τους σε δύο επίπεδα: το σημασιολογικό και το πραγματολογικό. Τελικός στόχος είναι να «μετρηθεί» ο βαθμός αναπαραγωγής του κυρίαρχου λόγου και, κατ’ επέκταση, της κατασκευής της μνήμης, συσχετίζοντας τον λόγο των κατευθυντήριων δυνάμεων (δημιουργός- επιμελητές- σχολιαστές του Μουσείου) ως πλαίσιο νοηματοδότησης του λόγου των επισκεπτών, με τον λόγο των επισκεπτών ως πεδίο σημασιοδότησης του χώρου. Ως αντικείμενο μελέτης επελέγησαν μουσεία που βρίσκονται στις χώρες που «φιλοξένησαν» στρατόπεδα συγκέντρωσης και εξόντωσης: το Εβραϊκό Μουσείο στο Βερολίνο, το Μουσείο της Ιστορίας των Πολωνών Εβραίων στη Βαρσοβία και το Κέντρο Μνήμης του Ολοκαυτώματος στη Βουδαπέστη. Το δειγματοληπτικό πλαίσιο συγκροτείται από ενήλικες που επισκέπτονται για πρώτη φορά τα εν λόγω μουσεία. Για την άντληση συμμετεχόντων από αυτό το πλαίσιο επιλέχθηκε, σε πρώτη φάση, η στρωματοποιημένη δειγματοληψία με μεταβλητή στρωματοποίησης την ηλικία των συμμετεχόντων και, σε δεύτερη φάση, η αναζήτηση δείγματος μέγιστης διακύμανσης, ώστε να εξασφαλίζεται η ετερογένεια ως προς συγκεκριμένα επιμέρους χαρακτηριστικά των συμμετεχόντων, όπως η καταγωγή, το μορφωτικό επίπεδο και η εγγύτητα με το ιστορικό αντικείμενο. Επιχειρείται, μέσα από επιτόπια έρευνα, να τεκμηριωθεί η διαδικασία της εργαλειοποίησης του χώρου στην κατασκευή της συλλογικής μνήμης. Ο κυρίαρχος λόγος αφηγείται ιστορικά γεγονότα δίνοντας υλική υπόσταση σε χωρικές αναπαραστάσεις αυτών. Κατά τη βιωματική εμπειρία του, το Υποκείμενο παράγει δυναμικά σχήματα (με την ενσώματη εμπειρία, την ενεργοποίηση των συναισθημάτων του και την απόδοση ερμηνείας στην εμπειρία αυτή) εντός εντέχνως οριοθετημένων και σχολαστικά προσχεδιασμένων νοηματικών πλαισίων. Με τη συνεχή ανατροφοδότηση των νοηματικών πλαισίων από τον κυρίαρχο λόγο προσδιορίζεται αντίστοιχα ο αναπαραγόμενος λόγος του Υποκειμένου, ως ο πυρήνας της κατασκευής της συλλογικής μνήμης του. Η πολλαπλότητα της πρόσληψης της ενσώματης εμπειρίας του χώρου καταδεικνύει ότι το κτήριο δεν είναι ένα περιχαρακωμένο κέλυφος, ένα δοχείο που περιέχει αναπαραστάσεις του ιστορικού γεγονότος, αλλά συνιστά το ίδιο ένα σχεδιασμένο γεγονός. Η μνήμη κατασκευάζεται όχι μόνο από τον κυρίαρχο λόγο και από το χέρι του αρχιτέκτονα αλλά και μέσα από προβολές, ταυτίσεις και φαντασιακές βιώσεις που οφείλονται σε διαφορετικούς παράγοντες, όπως η διαγενεακή μεταβίβαση του τραύματος. Τελικά, ο αναπαραγόμενος λόγος αναπαριστά και την ίδια στιγμή κατασκευάζει την πραγματικότητα που επιθυμεί, φορτίζοντας κάθε φορά με διαφορετικά συμβολικά σχήματα τις επιμέρους εκδοχές της πραγματικότητας του κυρίαρχου λόγου.