Μνημεία του άλλου: η διαχείριση της οθωμανικής πολιτιστική κληρονομιάς της Μακεδονίας από το 1912 έως σήμερα

Abstract

Macedonia was absorbed to the Greek state in 1912 as a result of the Balkan Wars. Groups of people with different ethnic origin and religion lived at the time in the area. Among them the dominant group in terms of authority and population number were the Muslims. The Ottoman Turks and other muslim groups during the centuries that lived in Macedonia left their architectural trace by building secular and religious buildings. The aim of my research was to study the management of the Ottoman monuments from 1912 until present. Based on primary and secondary sources combined with field research, I attempted to record ottoman monuments that were still preserved in 1912 and their biography in the years that followed. Concerning those which are still preserved I have recorded their condition of preservation, their uses from 1912 until present and the possible actions taken from the state for their restoration and protection. For the monuments that have been destroyed, my aim was to find the time and the circumstances of their destruction. Some of the main questions that this research has attempted to answer were, for instance, if there was a central plan for the destruction of the ottoman monuments of Macedonia, the extent of those destructions and finally what the consequences that this erasure of monuments were and what they provoked on the cultural landscape of the area. With the exception of the order for the conversion of the mosques into churches after the exchange of populations (1924) for the needs of the refugees and the approval of the demolishing of the minarets of Thessaloniki there is no other evidence that proves that the Greek government had a plan for the destruction of the Ottoman monuments. However judging from the small number of restorations and legal protection acts, I refer to the efforts of the state for the protection of the ottoman monuments, until the 1980’s, the stance of the state towards these monuments could be characterised by disregard and abandonment. This, as a consequence, had the destruction and the total loss of many monuments. In some occasions for the demolition of the monuments the municipality authorities and in other individuals and inhabitants were responsible. It is a fact that most ottoman monuments preserved in 1912 do not exist. Either destroyed as part of a state plan for modernisation and redevelopment of the cities or destroyed because of abandonment, the result was that during the 20th century the greater part of the ottoman architectural past of Macedonia has vanished. Finally, another consequence of this process of erasure of the monuments of the Others was the drastic change of the material cultural landscape of Macedonia. In a 100 year period the landscape of the country side and the urban centres in Macedonia has been changed to a great extent after the erasure of all evidence of heterogeneity. The memory of the landscape and the collective memory of the people living in the area has altered. The vanishment of the ottoman monuments has been an essential part of the process of hellenization of the area.

Η Μακεδονία προσαρτήθηκε στο ελληνικό κράτος το 1912 ως συνέπεια των Βαλκανικών Πολέμων. Στην περιοχή κατοικούσαν πολυεθνικοί πληθυσμοί ανάμεσα στους οποίους κυρίαρχη διοικητικά και σε πολλές περιοχές πληθυσμιακά ομάδα ήταν οι μουσουλμάνοι. Οι Οθωμανοί Τούρκοι και οι άλλοι μουσουλμανικοί πληθυσμοί, στους αιώνες που κατοίκησαν στη Μακεδονία, άφησαν το αρχιτεκτονικό τους ίχνος χτίζοντας πολλά κτίρια κοσμικής και θρησκευτικής αρχιτεκτονικής. Στόχος της έρευνάς μου ήταν να μελετήσω τη διαχείριση των οθωμανικών μνημείων στη Μακεδονία από το 1912 έως σήμερα. Με βάση πρωτογενείς και δευτερογενείς πηγές καθώς και επιτόπια έρευνα – αυτοψία που διενήργησα, προσπάθησα να καταγράψω οθωμανικά μνημεία που διατηρούνταν στη Μακεδονία το 1912 και την μετέπειτα βιογραφία τους. Ως προς αυτά που διατηρούνταν κατέγραψα την κατάσταση διατήρησής τους, τις χρήσεις που απέκτησαν από το 1912 μέχρι σήμερα και τις πιθανές ενέργειες από θεσμικούς φορείς για την αναστήλωση και την προστασία τους. Για τα κατεστραμμένα μνημεία στόχος της μελέτης ήταν να εντοπιστεί η χρονική περίοδος και οι συνθήκες της καταστροφής τους.Βασικά ερωτήματα γύρω από τα οποία κινήθηκε η συγκεκριμένη μελέτη ήταν για παράδειγμα η ύπαρξη ή όχι ενός κεντρικού σχεδίου εξαφάνισης των οθωμανικών μνημείων της Μακεδονίας, ο υπολογισμός της έκτασης και του μεγέθους αυτών των καταστροφών και τέλος η διερεύνηση των επιπτώσεων που η εξάλειψη των μνημείων αυτών προκάλεσε στο πολιτιστικό τοπίο της περιοχής. Με εξαίρεση την εντολή για μετατροπή των τζαμιών σε εκκλησίες, μετά την Ανταλλαγή, για να καλυφθούν οι ανάγκες των προσφύγων, καθώς και την έγκριση για την κατεδάφιση των μιναρέδων της Θεσσαλονίκης, δεν υπάρχει κάποιο στοιχείο που να αποδεικνύει ότι η ελληνική κυβέρνηση είχε κάποιο σχέδιο για την εξαφάνιση των οθωμανικών μνημείων. Αν κρίνει κανείς όμως από τον μικρό αριθμό των αναστηλώσεων και των κηρύξεων, τις προσπάθειες δηλαδή θεσμικής προστασίας των οθωμανικών μνημείων, μέχρι τη δεκαετία του 1980, η στάση του κράτους θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως στάση αδιαφορίας και εγκατάλειψης. Αυτό είχε ως συνέπεια πολλές καταστροφές ή και την οριστική απώλεια πολλών μνημείων. Σε πολλές περιπτώσεις υπεύθυνοι για την κατεδάφιση των μνημείων ήταν οι δήμοι και σε άλλες ιδιώτες και κάτοικοι. Αποτελεί γεγονός πως τα περισσότερα οθωμανικά μνημεία που διατηρούνταν το 1912 στη Μακεδονία έχουν καταστραφεί. Είτε καταστράφηκαν λόγω του εκσυγχρονισμού και της ανάπτυξης των πόλεων, είτε κατέρρευσαν γιατί εγκαταλείφθηκαν, είτε καταστράφηκαν εσκεμμένα ή σε φυσικές και άλλου είδους καταστροφές, το αποτέλεσμα ήταν ότι κατά τη διάρκεια του 20ού αιώνα εξαφανίστηκε το μεγαλύτερο μέρος της οθωμανικής αρχιτεκτονικής κληρονομιάς της Μακεδονίας. Τέλος, επακόλουθο όλης αυτής της διαδικασίας εξαφάνισης των μνημείων των Άλλων ήταν η ριζική αναδιαμόρφωση του υλικού πολιτισμικού τοπίου της Μακεδονίας. Σε διάρκεια 100 περίπου ετών το τοπίο της υπαίθρου και των αστικών κέντρων της Μακεδονίας άλλαξε σε μεγάλο βαθμό με την εξαφάνιση όλων εκείνων των στοιχείων που προσέδιδαν ετερότητα. Η μνήμη του τόπου και η συλλογική μνήμη των κατοίκων αλλοιώθηκαν. Η εξαφάνιση των οθωμανικών μνημείων αποτέλεσε μια σημαντική παράμετρο της διαδικασίας ελληνοποίησης της περιοχής.