Θεωρίες συνωμοσίας και κοινωνική τάξη πραγμάτων στην Ελλάδα της κρίσης

Abstract

The present study researches conspiracy theories (CTs) under a sociopsychological prism. Drawing from studies on CTs (Byford, 2011; Douglas et al., 2019; Moscovici, 1987; van Prooijen, 2018), Social Representation Theory (Doise, 1990; Moscovici, 1976/2008; 1988) and the social representational model of social order (Staerklé et al., 2012; Staerklé, 2009), we examine the relationship between beliefs about the social order and conspiracy beliefs in Greece during the crisis, and also the role of CTs in the relation between social order beliefs and extreme attitudes and violent behaviours. We approach CTs as commonsense theories, which give meaning to an uncertain social environment by describing perceived social conflicts. Our work consists of four studies. In the first two studies we examine the structure of the representational field of CTs. We map the CTs circulated in the Greek internet and validate a scale of conspiracy beliefs, to look into objectification processes. In the next two studies we examine the sociopsychological anchoring (Doise, 1990) of CTs on social order beliefs and the relation of CTs to extreme and violent attitudes and behaviours. We use both qualitative and quantitative methods. We apply a not that common method of focusing on subjects (profiles). Methods focusing on variables are used as well (regression, mediation). Our work highlights the image and the public of CTs, and their role of the latter in extreme behaviour. We discuss the value of the paradigm of social representations, in studying the recent social and political developments, both in Greece and internationally, under the lens of understanding how commonsense knowledge about the world is created. Study 1 is qualitative and maps the CTs circulated in the Greek internet between 2010 and 2020. Results produced four classes of CTs, and showed the construct of the CTs representational field, which consists of two dimensions, intergroup dominance and individual control. Within the dominance dimension there is a differentiation between national and supranational intergroup conflicts. In Study 2 we draw form the dominance and control dimensions to create the Greek Conspiracy Belief Scale. Validation was done in four researches between 2019 and 2023. Research 1 (Ν1=169) tests internal and short-term test-retest reliability and criterion, convergent and discriminant validity of the scale. The scale has a two-factor construct. General CTs describe abstract adversaries and general conspiracies. Conflict CTs describe specific societal conflicts. Researches two (Ν2=278) and three (Ν3=582) confirmed scale’s factor construct. Researches three and four (Ν4=282) demonstrate, through differential predictive power of each of the scale factors, factor-content validity and also scale long-term and ecological validity. In Study 3, two researches (Ν1=278 and Ν2=582) looked into clusters of beliefs about the social order and beliefs about system function, so as to differentiate between groupings of beliefs and determine their relation to conspiracy beliefs. Results gave three groups, System Supporters, Challengers and Disenchanted. The Disenchanted do not question the system; however, they are disenchanted of its promises of mobility and are the most vulnerable to CTs. Moreover, they identify more with the nation and are more likely to exert behaviours against measures of pandemic confinement and vaccination. Study 4 (Ν=282) examines the relationship between clusters of beliefs about the social order and extreme attitudes and violent behaviours. Results showed that the Disenchanted are the most likely to believe in CTs, and the most likely to adopt extreme attitudes, violent authoritative behaviours, and radical attitudes as compared to System Supporters and Challengers, because of belief in CTs. Lastly, results showed that General CTs predicted extreme conservative attitudes and authoritarian violence, while Conflict CTs predicted radical social change attitudes and ingroup values defence violence.

Η παρούσα εργασία διερευνά τις θεωρίες συνωμοσίας (ΘΣ) υπό ένα κοινωνιοψυχολογικό πρίσμα. Αντλώντας από μελέτες για τις ΘΣ (Byford, 2011· Douglas et al., 2019· Moscovici, 1987· van Prooijen, 2018), τη Θεωρία των Κοινωνικών Αναπαραστάσεων (Doise, 1990· Moscovici, 1976/2008· 1988) και το μοντέλο κοινωνικών αναπαραστάσεων της κοινωνικής τάξης (Staerklé et al., 2012· Staerklé, 2009), εξετάζεται η σχέση μεταξύ πεποιθήσεων για την κοινωνική οργάνωση και των συνωμοσιολογικών πεποιθήσεων στην Ελλάδα της κρίσης, καθώς και ο ρόλος των ΘΣ στη σχέση μεταξύ πεποιθήσεων για την κοινωνική οργάνωση και ακραίων στάσεων και βίαιων συμπεριφορών. Οι ΘΣ προσεγγίζονται ως θεωρίες του κοινού νου, οι οποίες νοηματοδοτούν ένα αβέβαιο κοινωνικό περιβάλλον, περιγράφοντας αντιληπτές κοινωνικές συγκρούσεις. Η εργασία αποτελείται από τέσσερις μελέτες. Στις πρώτες δύο μελέτες διερευνούμε το αναπαραστασιακό πεδίο των ΘΣ. Χαρτογραφούμε τις ΘΣ που διακινούνται στο ελληνικό διαδίκτυο και σταθμίζουμε μια κλίμακα μέτρησης συνωμοσιολογικών πεποιθήσεων, ώστε να δούμε τις αντικειμενοποιήσεις τους. Στις επόμενες δύο μελέτες εξετάζουμε την κοινωνιοψυχολογική επικέντρωση των ΘΣ (Doise, 1990) σε πεποιθήσεις για την κοινωνική οργάνωση και τη σχέση των ΘΣ με ακραίες δράσεις και βίαιες συμπεριφορές. Χρησιμοποιούμε τόσο ποιοτικές όσο και ποσοτικές μεθόδους. Οι ποσοτικές μέθοδοι εφαρμόζουν μια όχι τόσο διαδεδομένη ανάλυση, επικεντρώνοντας στα υποκείμενα (προφίλ). Χρησιμοποιούνται και μέθοδοι εστίασης στις μεταβλητές (παλινδρομήσεις, διαμεσολαβήσεις). Η εργασία αυτή αναδεικνύει την εικόνα και το κοινό των ΘΣ και τη σχέση τους με τη συμπεριφορά. Συζητάμε την αξία του παραδείγματος των κοινωνικών αναπαραστάσεων στη μελέτη των κρίσιμων κοινωνικών και πολιτικών τεκταινόμενων, στην Ελλάδα και διεθνώς, υπό το πρίσμα της κατανόησης του πως δημιουργείται μια ‘από τα κάτω’ γνώση για τον κόσμο.Η 1η μελέτη είναι ποιοτική και χαρτογραφεί τις ΘΣ που διακινούνταν στο ελληνικό διαδίκτυο μεταξύ 2010 και 2020. Τα αποτελέσματα έδωσαν τέσσερις τάξεις ΘΣ, και ανέδειξαν τη δομή του αναπαραστασιακού πεδίου, το οποίο αποτελείται από τις διαστάσεις διομαδικής κυριαρχίας και ατομικού ελέγχου. Εντός της πρώτης υπάρχει μια διαφοροποίηση, η οποία διακρίνει μεταξύ εθνικών και διεθνών διομαδικών συγκρούσεων. Στη 2η μελέτη αντλούμε από τις διαστάσεις κυριαρχίας και ελέγχου για την κατασκευή της Ελληνικής Κλίμακας Συνωμοσιολογικών Πεποιθήσεων. Η στάθμιση έγινε σε τέσσερις έρευνες μεταξύ 2019 και 2023. Η 1η έρευνα (Ν1=169) έδειξε την εσωτερική αξιοπιστία, την αξιοπιστία εξέτασης-επανεξέτασης, την εγκυρότητα κριτηρίου, καθώς και τη συγκλίνουσα και διακρίνουσα εγκυρότητα της κλίμακας, η οποία αποτελείται από δύο παράγοντες. Οι Γενικές ΘΣ περιγράφουν αφηρημένους αντιπάλους και γενικές συνωμοσίες. Οι Συγκρουσιακές ΘΣ περιγράφουν συγκεκριμένους αντιπάλους σε σύγκρουση. Η 2η (Ν2=278) και 3η (Ν3=582) έρευνα επιβεβαίωσαν την παραγοντική δομή της κλίμακας. Η 3η και η 4η έρευνα (Ν4=282) έδειξαν, μέσω της διαφορικής προβλεπτικής ισχύος των παραγόντων της κλίμακας, την εγκυρότητα του περιεχομένου τους και τη μακροπρόθεσμη και οικολογική εγκυρότητα της κλίμακας. Στην 3η μελέτη, σε δύο έρευνες (Ν1=278 και Ν2=582) εξετάστηκαν συστάδες πεποιθήσεων για την κοινωνική οργάνωση και τη λειτουργία του συστήματος, ώστε να εντοπιστούν οι διαφορές μεταξύ πλεγμάτων πεποιθήσεων και της σχέσης τους με πίστη σε ΘΣ. Τα αποτελέσματα έδωσαν τρεις ομάδες, τους Συστημικούς Υποστηρικτές, τους Αμφισβητίες και τους Απομαγεμένους τους συστήματος. Οι Απομαγεμένοι δεν αμφισβητούν το σύστημα· έχουν όμως απομαγευτεί από τις υποσχέσεις κινητικότητας και είναι οι πιο ευάλωτοι σε ΘΣ. Επίσης ταυτίζονται περισσότερο με το έθνος και είναι πιθανότερο να εκδηλώσουν συμπεριφορές ενάντια στα μέτρα περιορισμού της πανδημίας και του εμβολίου. Στην τέταρτη μελέτη (Ν=282), εξετάζεται η σχέση μεταξύ συστάδων πεποιθήσεων για την κοινωνική οργάνωση και ακραίων στάσεων και βίαιων συμπεριφορών. Βρέθηκε ότι οι Απομαγεμένοι είναι οι πιο πιστοί σε ΘΣ, και υιοθετούν περισσότερο ακραίες συντηρητικές στάσεις, βίαιες αυταρχικές συμπεριφορές και ριζοσπαστικές στάσεις έναντι των Συστημικών και των Αμφισβητιών, εξαιτίας της πίστης σε ΘΣ. Επίσης, βρέθηκε ότι Γενικές ΘΣ προβλέπουν ακραίο συντηρητισμό και αυταρχισμό, ενώ οι Συγκρουσιακές ΘΣ προβλέπουν ριζοσπαστικές στάσεις και βία υπέρ των αξιών της ενδοομάδας.