Σωζόμενοι βυζαντινοί και μεταβυζαντινοί πύργοι στον νομό Θεσσαλονίκης: αρχιτεκτονική διερεύνηση και τεκμηρίωση

Abstract

The doctoral thesis includes the analysis and documentation of three surviving Byzantine and three post-Byzantine towers in the prefecture of Thessaloniki, as well as comparisons with other towers of similar period in Greece and abroad. The Byzantine towers that are documented are the Tower of Agios Vasileios, the Tower of Melissourgos and the Vrasna Tower. The post-Byzantine towers that are documented are the Tower of Vasilika, the "Agha" Tower and the tower house on the "Abbott" estate. From the analysis and documentation of these towers, it appears that each tower composes a one-room rectangular unit that is repeated depending on the number of floors and has small openings in the upper levels. The communication of the various levels is done internally with wooden stairs mainly, with the exception of some towers that had a built staircase in the width of the masonry of one side. Regarding the roof of the towers, the data we have are not enough for a complete documentation, as most of the Byzantine towers are in a dilapidated condition. According to the archeological data so far, the four-sided towers are usually roofed in two ways, either with a spherical dome and a flat roof or with a wooden four-sided roof and tiles. Regarding the post-Byzantine towers, they are also multi-storey rectangular buildings, each level of which consists of a single open space. Their construction is made of stones and mortar and of sporadic use of bricks. The stones are of small and medium size, which were available in the region. Inside the stone masonry and at specific distances and zones there were also horizontal wooden frame structures for the binding of the masonry. A special group of post-Byzantine towers are the tower houses that were fortified houses mainly for officials of the Ottoman Empire. Near these towers there was a small Ottoman bath. The Ottoman tower houses, although they have similarities with the fortified towers, differ from the established type of tower, which consists of the repetition of a one-room space in height. In particular, the typology of tower houses that were built in the late 17th and 18th centuries included the one-room type of tower on which developed the rooms of a house with open or closed protrusions on all sides. The examples of towers and tower houses of the late Byzantine and post-Byzantine period in the prefecture of Thessaloniki are few and the situation in which they are today is characterized as bad. However, these towers contribute important elements of the history of Central Macedonia. This doctoral thesis is an organized effort to gather information and data about the fortified towers of the late Byzantine and post-Byzantine period and their characteristics. At the same time, it is an effort to highlight in particular the six towers that were studied, so that in the first stage they can accept some rescue operations and gradually be fully restored.

Αντικείμενο της παρούσας Διδακτορικής Διατριβής είναι η ανάλυση και τεκμηρίωση τριών σωζόμενων βυζαντινών και τριών μεταβυζαντινών πύργων στο νομό Θεσσαλονίκης, καθώς και η σύγκρισή τους με άλλους πύργους της ίδιας περιόδου στην Ελλάδα και το εξωτερικό. Οι υπό μελέτη βυζαντινοί πύργοι είναι ο Πύργος του Αγίου Βασιλείου, ο Πύργος του Μελισσουργού και ο Πύργος των Βρασνών, ενώ οι μεταβυζαντινοί πύργοι που τεκμηριώνονται είναι ο Πύργος των Βασιλικών, ο Πύργος «του Αγά» και το πυργόσπιτο στο κτήμα «Άμποτ». Από την ανάλυση και την τεκμηρίωση των πύργων προκύπτει ότι κάθε πύργο συνθέτει μια μονόχωρη ορθογωνική μονάδα που επαναλαμβάνεται ανάλογα με τον αριθμό των ορόφων και έχει μικρά ανοίγματα στα ανώτερα επίπεδα. Η ενδοεπικοινωνία των ορόφων γίνεται με ξύλινες σκάλες κυρίως, με εξαίρεση κάποιους πύργους που διέθεταν κτιστό κλιμακοστάσιο διαμορφωμένο στο πάχος της τοιχοποιίας της μίας πλευράς τους. Σχετικά με την στέγαση των πύργων, τα στοιχεία που έχουμε δεν επαρκούν για μία ολοκληρωμένη τεκμηρίωση, καθώς οι περισσότεροι βυζαντινοί πύργοι βρίσκονται σε ερειπιώδη κατάσταση. Σύμφωνα με τα μέχρι στιγμής αρχαιολογικά δεδομένα, οι τετράπλευροι πύργοι στεγάζονται συνήθως με δύο τρόπους, είτε με πλινθόκτιστο ημισφαιρικό θόλο και επίπεδη στέγη (δώμα) είτε με τετράριχτη ξύλινη στέγη και κεραμίδια. Όσον αφορά τους μεταβυζαντινούς πύργους, είναι επίσης πολυώροφα ορθογωνικά κτίρια, κάθε επίπεδο των οποίων αποτελείται από έναν ενιαίο χώρο. Όσον αφορά τους μεταβυζαντινούς πύργους, πρόκειται για επίσης πολυώροφα ορθογωνικά κτίσματα, των οποίων κάθε επίπεδο συνθέτει ένας ενιαίος χώρος. Η κατασκευή τους είναι από αργολιθοδομή με ασβεστοκονίαμα και σποραδική χρήση πλίνθων, ενώ οι τοιχοποιίες τους ενισχύονται καθ’ ύψος με ξυλοδεσιές. Μια ιδιαίτερη ομάδα μεταβυζαντινών πύργων είναι τα πυργόσπιτα που αποτελούσαν οχυρωμένες κατοικίες, κυρίως για αξιωματούχους της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Κοντά στους πύργους αυτούς υπήρχε ενίοτε και ένα μικρό ιδιωτικό οθωμανικό λουτρό. Τα οθωμανικά πυργόσπιτα, παρόλο που παρουσιάζουν ομοιότητες με τους οχυρούς πύργους, διαφέρουν από τον καθιερωμένο τύπο πύργου, ο οποίος αποτελείται από την επανάληψη ενός μονόχωρου χώρου καθ' ύψος. Ειδικότερα, η τυπολογία των πυργόσπιτων που κατασκευάστηκαν στα τέλη του 17ου και τον 18ο αιώνα περιλάμβανε το μονόχωρο τύπο πύργου ως κορμό, επάνω στον οποίο αναπτυσσόταν η κατοικία με χώρους διαμονής και η οποία διέθετε προεξοχές ανοιχτών ή κλειστών χώρων προς όλες τις πλευρές. Οι πύργοι που σώζονται μέχρι σήμερα στον νομό Θεσσαλονίκης είναι λιγοστοί και η κατάσταση στην οποία βρίσκονται σήμερα χαρακτηρίζεται κακή. Ωστόσο, οι πύργοι αυτοί αποτελούν σπουδαία στοιχεία και τοπόσημα της ιστορικής διαδρομής της Κεντρικής Μακεδονίας. Η παρούσα διδακτορική διατριβή αποτελεί μια οργανωμένη προσπάθεια συγκέντρωσης πληροφοριών και στοιχείων για τους οχυρωματικούς πύργους της υστεροβυζαντινής και μεταβυζαντινής περιόδου και τα χαρακτηριστικά τους. Παράλληλα, γίνεται προσπάθεια να αναδειχθούν ιδιαίτερα οι έξι πύργοι που μελετήθηκαν, έτσι ώστε σε πρώτο στάδιο να δεχθούν κάποιες σωστικές επεμβάσεις και σταδιακά να αποκατασταθούν πλήρως.