Από την «ανόρθωση» στην «ανασυγκρότηση»: τοπική αυτοδιοίκηση και κράτος στο πρώτο μισό του 20ού αιώνα

Abstract

This thesis explores the re-shaping of local government as an institution and its interaction with the state during the first half of the twentieth century in Greece. The starting point of my research is the adoption of Law 4057/1912 under Eleftherios Venizelos’s tenure as prime minister. The law restructured local government for the first time after the establishment of the municipal system by the Bavarian Regency in 1833. The main novelty of Law 4057/1912 was the introduction of a new type of local government units: the communities (koinotites), next to the municipalities (dimoi) that already existed. The aim is to demonstrate that the reorganization of local government was consistently addressed as a necessary and key parameter for the reform of the state apparatus. Thus, the research begins at the time of the general demand for rehabilitation (anorthosis) of the Greek state, at the turn of the century, and ends in the early 1950s, i.e. the period of post-war reconstruction. First are studied the causes which led to the 1912 local government reform, the problems that it attempted to address, and the expectations that it fostered. Moreover, the thesis follows the implementation of this reform up to 1954 and the ratification of the first post-war Municipal and Communal Code. My intention is to underline the relations and the dynamics between local and central government in Greece during the given period, by focusing on the political, social, and economic impact of major historical events, such as the National Schism, the Asia Minor Catastrophe, the bankruptcy of 1932, the Axis Occupation, and the Greek Civil War (1946-1949), both at the central and the local level. In order to do so, special attention is given to the evolution of the legal and institutional framework, local government finances, the conduct of local elections, and the activity carried out by municipalities and communities, either individually or collectively. The thesis draws from a wide range of archival material, the most important among which are the publications in the official Government Gazette, the Greek Parliament records, municipal archives, especially the meeting minutes of the Athens City Council, politicians’ private papers, the meeting minutes of the steering committee of the union of Greek municipalities and communities, and its conferences’ proceedings.

Αντικείμενο της διδακτορικής διατριβής αποτελούν η διαμόρφωση του θεσμού της τοπικής αυτοδιοίκησης και η αλληλόδρασή του με το κεντρικό κράτος στο πρώτο μισό του 20ού αιώνα. Αφετηρία της έρευνας είναι η θέσπιση του Νόμου ΔΝΖ΄ (4057)/1912 επί κυβέρνησης Ελευθέριου Βενιζέλου. Ο νόμος αυτός αναδιάρθρωσε την τοπική αυτοδιοίκηση για πρώτη φορά μετά την εγκαθίδρυση του δημοτικού συστήματος από τη βαυαρική Αντιβασιλεία το 1833. Η κυριότερη καινοτομία του Νόμου ΔΝΖ΄/1912 ήταν η καθιέρωση ενός ακόμη οργανισμού τοπικής αυτοδιοίκησης δίπλα στους δήμους: των κοινοτήτων. Στόχος της έρευνας είναι να καταδείξει ότι η αναδιοργάνωση της τοπικής αυτοδιοίκησης αντιμετωπίστηκε σταθερά ως μια αναγκαία και βασική παράμετρος για την αναμόρφωση του συνολικού κρατικού μηχανισμού. Έτσι, η εργασία ξεκινά την εποχή της γενικευμένης απαίτησης για «ανόρθωση» του ελληνικού κράτους, στο γύρισμα του αιώνα, και καταλήγει στις αρχές της δεκαετίας του 1950 κατά την περίοδο της μεταπολεμικής ανασυγκρότησης. Σε πρώτο στάδιο, εξετάζονται τα αίτια που οδήγησαν στη μεταρρύθμιση του 1912, τα προβλήματα που επιχείρησε να διευθετήσει, καθώς και οι προσδοκίες που καλλιέργησε. Στη συνέχεια, παρακολουθείται η εφαρμογή της συγκεκριμένης μεταρρύθμισης μέχρι την κύρωση του πρώτου μεταπολεμικού δημοτικού και κοινοτικού κώδικα το 1954. Η παρούσα μελέτη επιχειρεί να αναδείξει τις σχέσεις και τη δυναμική ανάμεσα στην τοπική αυτοδιοίκηση και στην κεντρική διοίκηση, εξετάζοντας τον πολιτικό, κοινωνικό και οικονομικό αντίκτυπο γεγονότων που σημάδεψαν την ελληνική ιστορία στο πρώτο μισό του 20ού αιώνα, όπως ήταν για παράδειγμα ο Εθνικός Διχασμός, η Μικρασιατική Καταστροφή, η πτώχευση του 1932, η Κατοχή και ο Εμφύλιος, τόσο σε κεντρικό όσο και σε τοπικό επίπεδο. Στο πλαίσιο αυτό, δίνεται έμφαση στην εξέλιξη του νομικού και θεσμικού πλαισίου, στα οικονομικά της τοπικής αυτοδιοίκησης, στη διεξαγωγή των αυτοδιοικητικών εκλογών και στη δράση που ανέπτυξαν οι δήμοι και οι κοινότητες, είτε μεμονωμένα είτε συλλογικά. Για τις ανάγκες της έρευνας, αξιοποιήθηκε ένα ευρύ φάσμα αρχειακών πηγών, τις σημαντικότερες εκ των οποίων συνιστούν οι δημοσιεύσεις στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως, τα πρακτικά των συνεδριάσεων της Βουλής, δημοτικά αρχεία –ιδιαίτερα τα πρακτικά του δημοτικού συμβουλίου του Δήμου Αθηναίων–, αρχεία πολιτικών προσώπων, τα πρακτικά της διευθύνουσας επιτροπής της ένωσης των δήμων και κοινοτήτων της Ελλάδας, καθώς και τα πρακτικά των συνεδρίων που διοργάνωσε.