Η γραφή των "Αστραπάδων"

Abstract

In this thesis, issues related to the artistic production of the well known workshop of the byzantine painters of the so called “Astrapades” activated in the Balkan Peninsula at the end of the 13th–beginning of the 14th c. is discussed. For the first time in the research of the specific group of artists, their handwriting is taken under consideration and extensively studied, in order to identify and distinguish the masters, their assistants and students. For this purpose, specific records of the graphic idioms of each artist are composed within this thesis.The study of the graphological elements starts from the five monuments, in which the signatures of the artists are preserved: Church of Panagia Perivleptos in Ohrid, Saint George in Staro Nagoričino, Saint Niketas in Čučer, Protato in Mount Athos and Saint Prohoros in Pčinja. Subsequently, the research is extended to other monuments like Saint Euthymius in Thessaloniki, the catholicon of the monasteries of Vatopedi and Chilandar in Mount Athos, the catholicon of the Monastery of Gračnica, the church of Panagia Ljeviška as well as the parecclesion of Saints Ioakeim and Anna in Studenica, that have been attributed to the so-called Astrapades on the basis of technotropic criteria.In contrast with the existed studies which identified Michael Astrapas and his collaborator Eutychios as painters of the above mentioned monuments, the current thesis proves that it was an multi-member workshop of painters, which has been activated in the geographical area of south Balkans during the reign of the Serbian king Stefan Uroš II Milutin who sponsored the erection of many monuments of the Paleologan era. This multi-level workshop with a lot of variations in its composition inherited us the biggest signed total of monumental art in Byzantium and its sphere of radiation.

Στη παρούσα διατριβή αντιμετωπίζονται τα ζητήματα του συνόλου της καλλιτεχνικής παραγωγής του γνωστού εργαστηρίου βυζαντινών ζωγράφων, των λεγόμενων Αστραπάδων, τα μέλη του οποίου έδρασαν στον βαλκανικό χώρο στα τέλη του 13ου - αρχές του 14ου αι. Για πρώτη φορά στην έρευνα η γραφή αξιοποιείται ως βασικό στοιχείο μελέτης, με σκοπό την απόδοση ταυτοτήτων σε κύριους ζωγράφους, βοηθούς και μαθητές, κάτι που επιχειρείται με την συγκρότηση ειδικών δελτίων γραφικών ιδιωμάτων για τον εκάστοτε καλλιτέχνη. Η μελέτη των γραφολογικών στοιχείων ξεκινά από τα πέντε μνημεία, στα οποία σώζονται υπογραφές των καλλιτεχνών: την Παναγία Περίβλεπτο στην Αχρίδα, τον Άγιο Γεώργιο στο Staro Nagoričino, τον Άγιο Νικήτα στο Čučer, το Πρωτάτο στο Άγιο Όρος και τον Άγιο Πρόχορο της Pčinja. Στη συνέχεια, η έρευνα επεκτείνεται σε άλλα μνημεία, τα οποία, λόγω συγγενικών τεχνοτροπικών χαρακτηριστικών, αποδόθηκαν στην έρευνα στους λεγόμενους Αστραπάδες. Πρόκειται για τον Άγιο Ευθύμιο στη Θεσσαλονίκη, τα καθολικά των αγιορείτικων μονών Βατοπαιδίου και Χιλανδαρίου, το καθολικό της μονής Gračanica, την Παναγία Ljeviška και το παρεκκλήσιο των Αγίων Ιωακείμ και Άννας στη Studenica. Από την έρευνα προκύπτει ότι εν αντιθέσει προς τις παλαιότερες μελέτες οι οποίες απέδιδαν την πατρότητα των παραπάνω έργων στο ζωγραφικό δίδυμο του Μιχαήλ Αστραπά και του συνεργάτη του Ευτυχίου, αποδεικνύεται ότι πρόκειται για έναν πολυμελή αγιογραφικό οίκο με ποικίλες παραλλαγές στη σύνθεσή του που χάρις κυρίως στην εξαιρετικά εκτεταμένη κτητορική δραστηριότητα του Σέρβου κράλη Στέφανου Ούρεση B΄ Μιλούτιν, άφησε πίσω του το μεγαλύτερο έως σήμερα γνωστό ενυπόγραφο σύνολο μνημειακής ζωγραφικής στο Βυζάντιο και τη σφαίρα επιρροής του.