Οι τοιχογραφίες του καθολικού της μονής Σέλτσου (1697) και η μνημειακή ζωγραφική στην Άρτα στα τέλη του 17ου και στις αρχές του 18ου αιώνα

Abstract

The primary objective of this study is the art of the painter and priest Nikolaos, who states his urban origin from Arta in the dedicatory inscription of the Seltsou monastery. This exceptionally interesting data of the painter’s urban origins, combined with his signed work (1697), enlightens the artistic creation in the city of Arta, which is the second important urban center of the Ottoman-occupied Epirus in the beginning of the 18th century. The dissertation is structured in five chapters. The first one is a brief presentation of the historical conditions prevailing in the city of Arta and the directly dependent, geographically and administratively, mountainous area of Radovisdion in the end of the 17th century. The second chapter, which is the main body of the study, is divided into three sections: initially the architecture of the catholicon is described. Then the dedicatory inscription and other inscriptions of the frescoes are analyzed. They provide valuable information regarding the founding of the monastery, the patrons and painter. The third section, devoted to the study of the frescos, includes the presentation of the iconographic program, iconographic analysis and observations on their stylistic features. The third phase of the wall paintings of the monastery of Philanthropinon, the murals of the monastery of Aghios Nikolaos Tzora, monumental ensembles and icons of Cretan School, as well as monumental decorations of the second half of the 17th century century in the region of Tzoumerka and the Thessalian Agrafa are recognized as the main pictorial sources from which Nikolaos derives. At the same time stylistic connection with monumental ensembles of the wider region of Epirus is detected. The third chapter presents and examines briefly two contemporary ensembles, which share similar iconography and almost identical stylistic traits to the extent that they refer directly to Nikolaos' work. All three fresco decorations form a coherent group with common origins. In the fourth chapter there is a brief overview of the wall decorations that took place a few years later, in the first 20 years of the 18th century in the city of Arta. When compared to Nikolaos’ work, they differentiate considerably in terms of style. Their distinct stylistic differences imply that the first years of the 18th century were a focal point not only for the economic development of the city but also for its artistic production. The last chapter outlines the character of the wall-paintings of the Seltsou monastery and at the same time points out the contacts of the painters who work in the city of Arta during the early 18th century with Ionian painting. This parameter appears to shape a new state of artistic creation, reflected in the frescoes of the city only a few years after the end of the Sixth Veneto-Ottoman War (1699).

Πρωταρχικός στόχος της έρευνας ήταν η διερεύνηση της τέχνης του ζωγράφου και ιερέα Νικολάου, ο οποίος δηλώνοντας την καταγωγή του από την Άρτα στην κτητορική επιγραφή της μονή Σέλτσου, έθετε εξαρχής το εξαιρετικά ενδιαφέρον δεδομένο της αστικής του προέλευσης. Στη συνέχεια, με αφετηρία το ενυπόγραφο έργο του θα ήταν δυνατό να φωτιστεί η καλλιτεχνική παραγωγή στην πόλη της Άρτας και στην ευρύτερη περιοχή της, η οποία στις αρχές του 18ου αιώνα αποτελεί το δεύτερο σημαντικό αστικό κέντρο της τουρκοκρατούμενης Ηπείρου. Η διατριβή διαρθρώνεται σε πέντε κεφάλαια. Στο πρώτο γίνεται μία σύντομη παρουσίαση των ιστορικών συνθηκών που επικρατούν στην πόλη της Άρτας και στην άμεσα εξαρτώμενη, γεωγραφικά και διοικητικά, περιοχή του Ραδοβισδίου στα τέλη του 17ου αιώνα. Το δεύτερο, που αποτελεί και τον κύριο κορμό της μελέτης, διαιρείται σε τρεις ενότητες. Aρχικά περιγράφεται η αρχιτεκτονική του καθολικού. Στη συνέχεια αναλύονται η κτητορική και άλλες επιγραφές των τοιχογραφιών που μας διαφωτίζουν για την ίδρυση της μονής, τους κτήτορες και το ζωγράφο της. Η τρίτη ενότητα περιλαμβάνει την παρουσίαση του εικονογραφικού προγράμματος, την εικονογραφική ανάλυση και τις τεχνοτροπικές παρατηρήσεις. Προσδιορίζονται οι ποικίλες εικονογραφικές πηγές από όπου αντλεί ο Νικόλαος, στις οποίες περιλαμβάνεται η τρίτη φάση των τοιχογραφιών της μονής Φιλανθρωπηνών, ο διάκοσμος της μονής Αγίου Νικολάου Τζώρας, μνημειακά σύνολα και φορητά έργα της κρητικής σχολής, καθώς και μνημειακοί διάκοσμοι του β΄ μισού του 17ου αιώνα στην περιοχή των Τζουμέρκων και των θεσσαλικών Αγράφων. Παράλληλα ανιχνεύεται η υφολογική σύνδεση του ζωγράφου μας με μνημειακά σύνολα της ευρύτερης περιοχής της Ηπείρου. Στο τρίτο κεφάλαιο παρουσιάζεται και εξετάζεται συνοπτικά η ζωγραφική δύο σύγχρονων της μονής Σέλτσου διακόσμων που μοιράζονται όμοια εικονογραφικά πρότυπα και ταυτόσημους εκφραστικούς τρόπους, στο βαθμό που να παραπέμπουν άμεσα στο έργο του Νικολάου, διαμορφώνοντας μία συνεκτική ομάδα με κοινές καταβολές και αναζητήσεις. Στο τέταρτο κεφάλαιο γίνεται μία σύντομη επισκόπηση των επιτοίχιων διακόσμων που εκτελούνται στην πρώτη εικοσαετία του 18ου αιώνα στην πόλη της Άρτας. Τα σημεία σύνδεσης των λίγο μεταγενέστερων μνημείων της πόλης με το έργο του Νικολάου αλλά κυρίως οι διακριτές τεχνοτροπικές τους διαφορές αποδεικνύουν ότι τα πρώτα χρόνια του 18ου αιώνα αποτελούν σημείο τομής όχι μόνο για την οικονομική ανάπτυξη της πόλης, αλλά και για την καλλιτεχνική της παραγωγή. Στο τελευταίο κεφάλαιο σκιαγραφείται ο χαρακτήρας του τοιχογραφικού διακόσμου της μονής Σέλτσου και παράλληλα γίνονται επισημάνσεις για τις επαφές των ζωγράφων που εργάζονται στην πόλη της Άρτας στις αρχές του 18ου αιώνα με την επτανησιακή ζωγραφική. Η παράμετρος αυτή φαίνεται ότι διαμορφώνει μία νέα κατάσταση ως προς την καλλιτεχνική δημιουργία, η οποία αντανακλάται στις τοιχογραφίες των ναών της πόλης, λίγα χρόνια μετά τη λήξη του έκτου βενετουρκικού πολέμου (1699).