Διαχρονική μελέτη της Γοργούς/Μέδουσας στον Ελλαδικό χώρο έως την ύστερη αρχαιότητα

Abstract

The long-lasting presence of the gorgoneia over the centuries seems to be an apotropaic timeless symbol and at the same time a timeless amulet that constantly changes form, but its essence remains the same. The power of the apotropaic is summed up in the petrified gaze of Medusa, which gives flesh and blood to a myth that makes Perseus omnipotent using this magic. Ιn the present thesis the evolution in its form through art and of the respective structures (socio-political-economic-philosophical-ideological context) that enclose it, is investigated. This study examined the diachronicity of the symbol by classifying it into six typological categories (types) numbered 1-6. The triggering for this categorization came from prehistory with the individual heads and masks (type 1) dating from ~ 5500-6000 BC, as well as the Melian vessels and the Minoan seals of the Middle Cycladic period and with the first full-body demons whose evolution led to the form of running (type 4) of the archaic era. During the archaic period, the narration of the Hesiodic myth of Medusa with Perseus appears in the iconography (type 6). What is striking about the archaic era is the wide variety of subjects that gave three additional types: the mixogenic monsters with gorgonian heads (type 2), the association of the gorgon with animals (type 3), and the chthonic gorgon in Hades (type 5). Some types mainly type 1 and type 6, continue in the following periods (Classical, Hellenistic, Roman and late antiquity). The evolution of the form is ascertained through the examination of typological characteristics, which are noticed in the sub-periods of each chronological period, starting from the 7th century BC until the 5th century AD, while two types were identified in the prehistoric period. The ancient sources are listed in a separate appendix. Chapter 2 comments on ancient sources, while the remaining chapters highlight the interaction of writers and poets with artistic creation. The artistic performance of the Gorgon Medusa and the gorgoneion, either with an ugly and monstrous appearance, or with a beautiful feminine appearance, keeps pace with the ancient sources and the myths.This dissertation is an enriched, synthetic, and critically investigated analytical study, which highlights the importance and significance of the symbol of the gorgoneian form in everyday life and the beliefs of people. The study covered geographically the Greek World with the colonies and empires, during the archaeological period from the 6th millennium BC to late antiquity (5th century AD). Sporadic publications of some characteristic types of Gorgon/Medusa have been reported, in which due to the limited iconography any interpretation or comparison there is an obvious subjectivity.

Η μεγάλης διάρκειας παρουσία του γοργονείου μέσα στους αιώνες σημαίνει ότι πρόκειται για διαχρονικό σύμβολο με μεταβλητή μορφή, αλλά με την ουσία του να παραμένει η ίδια. Η δύναμη του αποτροπαϊκού συνοψίζεται στο απολιθωτικό βλέμμα της Μέδουσας, η οποία δίνει σάρκα και οστά σε ένα μύθο που κάνει παντοδύναμο τον Περσέα με τη χρήση αυτής της μαγείας. Στην παρούσα διατριβή διερευνήθηκε η εξέλιξη στη μορφή διαμέσου της τέχνης και των εκάστοτε δομών (κοινωνικό-πολιτικό-οικονομικό-φιλοσοφικό-ιδεολογικό πλαίσιο) που την περικλείουν. Αυτή η μελέτη εξέτασε τη διαχρονικότητα του συμβόλου ταξινομώντας το σε έξι κατηγορίες τυπολογικές (τύπους) με αρίθμηση 1-6. Το έναυσμα για τη συγκεκριμένη κατηγοριοποίηση προήλθε από την προϊστορία με τις μεμονωμένες κεφαλές/γοργόνεια και τις μάσκες (τύπος 1) που χρονολογούνται από το ~5000 π.Χ., καθώς και τα μηλιακά αγγεία και τις μινωικές σφραγίδες ΜΚ περιόδου με τους πρώτους ολόσωμους δαίμονες, των οποίων η εξέλιξη οδήγησε στη μορφή σε κίνηση δρόμου (εν γούνασι δρόμο) ή καμψίπους (τύπος 4) της αρχαϊκής εποχής. Την αρχαϊκή περίοδο εμφανίζονται επιπλέον παραστάσεις με την αφήγηση του μύθου της Μέδουσας και του Περσέα (τύπος 6). Το εντυπωσιακό με την αρχαϊκή εποχή είναι η ποικιλία θεμάτων που έδωσε τρείς επιπλέον τύπους: τα μιξιγενή τέρατα με γοργόνειες κεφαλές (τύπος 2), το συσχετισμό της Γοργούς με τα ζώα (τύπος 3) και τη χθόνια γοργόνα στον Άδη (τύπος 5). Ορισμένοι τύποι, κυρίως ο τύπος 1 και ο τύπος 6, εξακολουθούν στις επόμενες περιόδους (κλασική, ελληνιστική, ρωμαϊκή και ύστερη αρχαιότητα). Η εξέλιξη της μορφής διαπιστώνεται από τη διαφοροποίηση τυπολογικών χαρακτηριστικών, τα οποία εντοπίζονται στις υποπεριόδους της καθεμιάς χρονολογικής περιόδου, ξεκινώντας από τον 7ο αιώνα π.Χ. και φθάνοντας ως τον 5ο αιώνα μ.Χ., ενώ δύο τύποι εντοπίστηκαν στην προϊστορική περίοδο. Οι αρχαίες πηγές παρατίθενται σε ξεχωριστό παράρτημα. Στο κεφάλαιο 2 γίνεται ο σχολιασμός των αρχαίων πηγών, ενώ στα υπόλοιπα κεφάλαια αναδεικνύεται η αλληλεπίδραση των συγγραφέων και ποιητών με την καλλιτεχνική δημιουργία. Η καλλιτεχνική απόδοση της Γοργόνας Μέδουσας και του γοργονείου, είτε με άσχημη και τερατώδη όψη, είτε με όμορφη θηλυκή όψη, συμβαδίζει με τις αρχαίες πηγές και τους μύθους. Η παρούσα διατριβή επιχειρεί να γνωρίσει τη σημασία και σπουδαιότητα που είχε το σύμβολο της γοργόνειας μορφής στον καθημερινό βίο και τις δοξασίες των ανθρώπων. Η μελέτη κάλυψε γεωγραφικά τον ελληνικό κόσμο με τις αποικίες, τα βασίλεια και τις αυτοκρατορίες, κατά την αρχαιολογική περίοδο από την 6η χιλιετία π.Χ. έως την ύστερη αρχαιότητα (5ος αι. μ.Χ.). Επειδή το αντικείμενο της μελέτης ως τώρα δεν έχει ολιστικά συζητηθεί και διερευνηθεί σε αλληλεπίδραση με το ιστορικό, κοινωνικό, πολιτικό, φιλοσοφικό και καλλιτεχνικό πλαίσιο της εκάστοτε περιόδου, ο στόχος αυτής της θεώρησης είναι να αναδειχτούν τα χαρακτηριστικά και οι τάσεις της τέχνης στην εκάστοτε εποχή. Λόγω της μεγάλης πληθώρας παραστάσεων στις ιστορικές περιόδους, ο κατάλογος της παρούσας διατριβής είναι ενδεικτικός και επιχειρεί να καλύψει τον ελληνικό κόσμο.