Η αναπαράσταση της Ελληνίδας δασκάλας, λoγίας και διανοουμένης στην ελληνική εικονογραφία κατά το δεύτερο ήμισυ του 19ου αιώνα, αρχές του 20ου

Abstract

This dissertation discusses the issue of the representation of the female Greek teacher, scholar and intellectual in the illustrations of five main Greek publications of the periodical Press:"Efterpi", "Pandora", "Asty", "Efimeris ton Kyrion" and "Ethnikon Imerologion" by Konstantinos F. Skokos, which circulated in Greece and among Greek expatriates abroad from 1847 until 1917. Historical research was applied with a view to investigating the validity of the research case according to which Greek scholar and intellectual female teachers are represented in the illustrations of the Greek press as ugly and inelegant, with very striking, non-feminine but rather masculine features. Additionally, the attribution to them of the profile of the pedant spinster, conveys the message of incompatibility of higher education with their beauty, femininity and the expression of their sexuality. A further goal of the research constitutes the investigation of research hypotheses, such as the representation of the Greek scholar and intellectual female teachers in a comical way, featured as quaint caricatures in peculiar clothes, in an attempt to prevent women from further claims. It was also considered whether their image was affected by the emerging modern trends, placing Greece in the context of western capitalistic societies. Equally considered was how any changes in the roles of the Greek woman - as mother, wife and hostess - as well as in the education of women affected the image of the scholar-intellectual-female teacher. With the completion of the research the validity of the research cases was ascertained. Since the beginning of the 19th century changes take place in the image of the scholar, intellectual, female teacher, who tends to be milder, more feminine and graceful. These changes go hand in hand with the wider socio-cultural, economic and political life of the country, the educational and reformative attempts as well as the presence of women in public-social life. The progress, as to the latter, was brought to Greece by scholars, advocates of the education of women and by women scholars who went abroad to study. The attempted presence of women in the centres of power and decision-making also contributed positively on the basis of the emerging feminist movement contrary to the existing status quo, the stereotypes and prejudices. Despite the ongoing changes in the iconology of the scholar, intellectual, female teachers, the outdated perceptions were not substantially questioned. On the contrary, progressivism coexisted with conservative elements and compromising with the rules with liberalization from them.

Η διατριβή πραγματεύεται την αναπαράσταση της Ελληνίδας δασκάλας, λογίας και διανοουμένης στην εικονογράφηση πέντε βασικών εντύπων του ελληνικού περιοδικού Τύπου: των «Ευτέρπη», «Πανδώρα», «Άστυ», «Εφημερίς των Κυριών» και «Εθνικόν Ημερολόγιον» του Κωνσταντίνου Φ. Σκόκου. Κυκλοφόρησαν στην ελληνική επικράτεια και στον εκτός συνόρων Ελληνισμό από το 1847 έως το 1917. Εφαρμόστηκε η ιστορική έρευνα στοχεύοντας στη διερεύνηση της βασικής υπόθεσης πως οι Ελληνίδες δασκάλες, λόγιες και διανοούμενες αναπαρίστανται, στην εικονογράφηση, ως άσχημες και κακοφτιαγμένες, με μη θηλυκά και εξανδρισμένα χαρακτηριστικά. Παρουσιαζόμενες, επίσης, με το προφίλ της σπληνικής γεροντοκόρης μεταδίδεται το μήνυμα της ασυμβατότητας της ανώτερης μόρφωσης με την ομορφιά, τη θηλυκότητα και την έκφραση της σεξουαλικότητάς τους. Στόχο επίσης αποτέλεσε η διερεύνηση επιμέρους ερευνητικών υποθέσεων όπως η αναπαράσταση των λογίων, διανοουμένων και διδασκαλισσών ως καρικατούρες με κωμικό τρόπο και ιδιότροπη ενδυμασία, ώστε να αποτρέπονται οι γυναίκες από περαιτέρω διεκδικήσεις. Εξετάστηκε, επίσης, αν οι εκσυγχρονιστικές τάσεις που εμφανίστηκαν, εντάσσοντας την Ελλάδα στο πλαίσιο των δυτικών καπιταλιστικών κοινωνιών, επηρέασαν την εικόνα τους. Εξίσου μελετήθηκε πώς οι όποιες αλλαγές στους ρόλους της Ελληνίδας -ως μητέρα, σύζυγος και οικοδέσποινα- και τη γυναικεία εκπαίδευση επηρέασαν την εικόνα των λογίων-διανοουμένων-δασκαλισσών. Με την ολοκλήρωση της έρευνας διαπιστώθηκε η ισχύς των ερευνητικών υποθέσεων. Από τις αρχές του 1900 παρατηρούμε αλλαγές στην εικόνα των λογίων, διανοουμένων, διδασκαλισσών τείνοντας να γίνεται ηπιότερη, θηλυκότερη, πιο χαριτωμένη. Συμβαδίζουν με τις αντίστοιχες στην ευρύτερη κοινωνικοπολιτιστική, οικονομική και πολιτική ζωή της χώρας, τις εκπαιδευτικές μεταρρυθμιστικές προσπάθειες και την παρουσία των γυναικών στη δημόσια-κοινωνική ζωή. Η πρόοδος, ως προς το τελευταίο, μεταφέρθηκε στην Ελλάδα από λόγιους υπέρμαχους της γυναικείας εκπαίδευσης και τις λόγιες που μετέβησαν στο εξωτερικό για σπουδές. Συνετέλεσε επίσης θετικά η προσπάθεια της παρουσίας των γυναικών στα κέντρα εξουσίας και λήψης αποφάσεων, βάσει του νεοεμφανιζόμενου φεμινιστικού κινήματος, ενάντια σε κατεστημένο, στερεότυπα και προκαταλήψεις. Παρ΄ όλες όμως τις συντελούμενες αλλαγές στην εικονογράφηση των λογίων, διδασκαλισσών και διανοουμένων δεν αμφισβητήθηκαν ριζικά οι παρωχημένες αντιλήψεις. Συνυπήρχε, αντιθέτως, ο προοδευτισμός με τα συντηρητικά στοιχεία και ο συμβιβασμός στους κανόνες με την απελευθέρωση από αυτούς.