Θεομητορικές προεικονίσεις της παλαιολόγειας μνημειακής ζωγραφικής στη βυζαντινή επικράτεια

Abstract

The present dissertation under the title “PREFIGURATIONS OF THE VIRGIN IN PALAEOLOGAN MONUMENTAL PAINTING AT THE BYZANTINE TERRITORY” deals with the presence of these subjects in the spiritual life and art of Byzantium with an emphasis on the Palaeologan period. It is attempted that these prefiguration of the Virgin are approached globally, that is both from the interpretation and content point of view but iconographically as well. Within this framework, the presence and functionality of the prefigurations are examined not only in the iconography but also in the patristic literature, the hymnography, the worship and in the ideology of the Byzantine Empire; this allows us for a more comprehensive interpretative approach. This approach was based on researching a plethora of written sources which, in most cases, was conducted through critical publications. Furthermore, comparisons of iconographic material were made as related to examples within the boundaries of the present study so that more valid conclusions could be drawn. The research initially covered all aspects of prefigurations so that their particular characteristics could be defined and brought up, while later on it was focused on nine such prefigurations (Ladder, Bush, Rod, Fleece, Couch, Tongs, Gate, Mountain, Three Youths). These were selected based on the frequency of their presence in the monuments and the variety of interpretative possibilities that were provided by the content and their functionality in various iconographic environments either as individual formations or within the framework of wider circles. In dealing with the subject the widespread use of the Virgin’s prefigurations was shown in all aspects of ecclesiastical life (literature, worship, iconography). Even more, the examination of the relative sources proved the broad utilization of these subjects by the Hesychasts, thus refuting the view that considered them as being against such prefigurations. This view, that their negative attitude resulted in reducing the subjects in iconography in no way is justified from the existing data. Another important element refers to the special content that the subjects of prefigurations form during the Palaeologan period, when they become part of the formal theologico-political ideology; here, they refer to the person of Theotokos and the idea of the God-guarded city of Constantinople. This reflected the agony for its future and simultaneously the conviction the Byzantines had for the divine protection. This extraordinary ideologico-political content in no way alters the self-understood theological character of the subjects under examination. It is simply one of their many aspects, which form the particular identity of the Virgin’s prefigurations and comprise –as indicated by the study’s deductions– a sine qua non term for the most possibly complete and valid attempt for their interpretation.

Η παρούσα διατριβή με τίτλο «ΘΕΟΜΗΤΟΡΙΚΕΣ ΠΡΟΕΙΚΟΝΙΣΕΙΣ ΤΗΣ ΠΑΛΑΙΟΛΟΓΕΙΑΣ ΜΝΗΜΕΙΑΚΗΣ ΖΩΓΡΑΦΙΚΗΣ ΣΤΗΝ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΕΠΙΚΡΑΤΕΙΑ» πραγματεύεται την παρουσία των θεμάτων αυτών στον πνευματικό βίο και την τέχνη του Βυζαντίου με έμφαση στην παλαιολόγεια περίοδο. Οι θεομητορικές προεικονίσεις επιχειρείται να προσεγγιστούν σφαιρικά, τόσο δηλαδή από απόψεως ερμηνείας και περιεχομένου όσο και εικονογραφικά. Μέσα στα πλαίσια αυτά εξετάζεται η παρουσία και λειτουργία των προεικονίσεων όχι μόνο στην εικονογραφία, αλλά και στην πατερική γραμματεία, την υμνογραφία, την λατρεία και την ιδεολογία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, ώστε να επιτυγχάνεται η κατά το δυνατόν πληρέστερη ερμηνευτική τους προσέγγιση.Η προσέγγιση αυτή βασίστηκε στην έρευνα πληθώρας γραπτών πηγών, η οποία έγινε στις περισσότερες περιπτώσεις μέσω κριτικών εκδόσεων. Επιπλέον, έγιναν συγκρίσεις εικονογραφικού υλικού σχετιζομένου και με παραδείγματα εκτός των ορίων της παρούσης μελέτης, με στόχο την εξαγωγή εγκυροτέρων συμπερασμάτων. Η έρευνα κάλυψε αρχικά συνολικά τα θέματα των προεικονίσεων, ώστε να διαπιστωθούν και αναδειχθούν τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τους, και κατόπιν επικεντρώθηκε σε εννέα θεομητορικές προτυπώσεις (Κλίμακα, Βάτο, Ράβδο, Πόκο, Κλίνη, Λαβίδα, Πύλη, Όρος Τρεις Παίδες). Αυτές επελέγησαν με βάση την συχνότητα εμφανίσεώς τους στα μνημεία και την ποικιλία ερμηνευτικών δυνατοτήτων που προσέφερε τόσο το περιεχόμενο όσο και η λειτουργία τους σε ποικίλα εικονογραφικά περιβάλλοντα είτε ως μεμονωμένες παραστάσεις είτε στα πλαίσια ευρυτέρων κύκλων. Η πραγμάτευση του θέματος κατέδειξε την διαδεδομένη χρήση των θεομητορικών προτυπώσεων σε όλες τις πτυχές του εκκλησιαστικού βίου (γραμματεία, λατρεία, εικονογραφία). Επιπλέον, η εξέταση των σχετικών πηγών τεκμηρίωσε την ευρεία χρήση των θεμάτων αυτών από τους ησυχαστές, αναιρώντας την άποψη που τους θεωρούσε αρνητικούς έναντι των προεικονίσεων αποδίδοντας, μάλιστα, στην αντίθεσή τους αυτή την μείωση των θεμάτων στην εικονογραφία, στοιχείο που και πάλι δεν προκύπτει από τα υπάρχοντα δεδομένα. Άλλο σημαντικό στοιχείο αφορά στο ειδικό περιεχόμενο που λαμβάνουν τα θέματα των προεικονίσεων κατά την περίοδο των Παλαιολόγων, οπότε και γίνονται τμήμα της επίσημης θεολογικο-πολιτικής ιδεολογίας, με άξονα το πρόσωπο της Θεοτόκου και την ιδέα της θεοφρούρητης Κωνσταντινουπόλεως. Μέσα στα πλαίσια αυτά οι θεομητορικές προτυπώσεις ταυτίστηκαν συχνά με την πρωτεύουσα, αλλά και την ίδια την ιδέα της Αυτοκρατορίας σε μια αποτύπωση της αγωνίας για το μέλλον της και ταυτόχρονα της πεποίθησης των Βυζαντινών στην θεία προστασία. Το έκτακτο αυτό ιδεολογικο-πολιτικό περιεχόμενο δεν αλλοιώνει σε καμία περίπτωση τον αυτονόητο θεολογικό χαρακτήρα των εξεταζομένων θεμάτων. Είναι απλώς μια από τις πολλές πτυχές τους, οι οποίες διαμορφώνουν την ιδιαίτερη ταυτότητα των θεομητορικών προεικονίσεων, και συνιστούν, όπως καταδεικνύεται και από τα πορίσματα της μελέτης, όρο εκ των ων ουκ άνευ για την κατά το δυνατόν πλήρη και έγκυρη προσπάθεια ερμηνείας τους.